Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги андижон машинасозлик институти

Декомпозиция — мураккаб масалаларни бўлакларга бўлиб, соддалаштирган ҳолда 
тахлил этиш усулидир. 
Босқичма-босқич таҳлил усулида ходимни бошқариш тизимига энг сезиларли 
таъсир кўрсатувчи омиллар ўрганилади. 
Таққослаш — мавжуд бўлган тизимларни солиштириш орқали энг мақбўл усул 
танланади. 
Динамик — усул барқарор миқдор кўрсаткичларини тахдил этишга асосланган. 
Ijtimoiy 
rejalashtirish 
Boshqaruvning ijtimoiy uslublari 
Maqsadlar 
Mezonlar 
Uslublar
Me’yorlar 
Natijalar 
Anketalash
Sotsiometriya
Intervyu olish 
Kuzatuv 
Tadqiqotlar-
ning ityimoiy 
uslublari 
Shaxsiy 
sifatlar 
Amaliy sifatlar 
Ahloqiy sifatlar 
Nuqsonlari 
Afzalliklari
Ahloq
Ijtimoiy
Guruhiy
Shaxsiy
Sheriklik 
Amaliy 
Do’stona 
Qiziqish bo’yicha 
Oilaviy 
Musobaqa-
lashish 
Tamoyillar
Mezonlar
Uslublar
Shakllar
Tashkil etish 
Muloqot
Shaxslararo 
Xususiy
Verbal
Verbal emas 
Muzokaralar
Tarkibi
Texnikasi
Uslubi 
Texnologiyasi
Nizolar 
(konfliktlar) 
Shaxslararo 
Shaxsiy
Rolli
Amaliy
3.8-rasm. Boshqaruvning ijtimoiy uslublari 
Suhbatlashishh
Natijasi
Oilaviy

---

148 
Мақсадни тизимлашда ходимни бошқариш тизимининг корхона (ташкилот) 
мақсадларга мувофиқлигининг миқдор ва сифат кўрсаткичлари тахдил қилинади. 
Эксперт-таҳлилий усулда ходимни бошқаришга юқори малакали экспертларни 
жалб этиш кўзда тутилади. 
Меъѐр усули ходимни бошқариш функциялари таркиби ва мазмунини 
белгилайдиган меъѐрлардан қўлланишга асосланган. 
Параметрли усул вазифаси ишлаб чиқариш тизими ва ходимни бошқариш тизими 
ўртасидаги функцияли боғликликни аниқлашдир. 
Функциявий-қиймат таҳлили, пировард натижа нуқтаи назаридан, энг кам 
ҳаражат талаб қилинадиган, энг самарали усулни аниқлашни кўзда тутади. 
Бош таркиб усули битта кўрсаткич (таркиб)да ўнлаб кўрсаткичлар 
хусусиятларини акс эттиради. 
Баланс усули балансли таққослаш имконини беради. 
Тажриба усули ўхшаш тизимдаги тажрибадан фойдаланишни кўзлайди. 
Ўхшашлик усули иқтисодий-ташкилий кўрсаткичлари ўхшаш бўлган тизим билан 
солиштиришга асосланган. 
Ижодий 
кенгашлар 
усули 
ходимни 
бошқаришни 
ривожлантириш 
йўналишларини жамоа ҳолда муҳокама этишга қаратилган. 
Жамоа ѐн дафтари (ғоялар банки) усули ҳар бир эксперт томонидан билдирилган 
фикрни жамоа муҳокамасига қўйишни англатади. 
Назорат саволлари усулида аввалдан тайѐрлаб қўйилган саволлар орқали олдинда 
турган вазифаларни ижодий ҳал этишни фаоллаштиришга қаратилган. 
Морфологик таҳлил ходимни бошқариш айрим функцияларини амалга ошириш 
учун ҳамма таклифлардан энг мақбўлини танлаб олишга қаратилган. 
Ходим билан суҳбатлашиш (интервъю олиш) иш жараѐнини таҳлил этиш учун 
зарур ахборот олишга қаратилган. 
Сўроқнома — энг кам ҳараж-ат талаб этадиган усул бўлиб, ходимнинг фикр-
мулоҳозаларини сўроқномалар орқали ўрганишни кўзда тутади. 
Фаол кузатув — иш вақтини хронометраж қилиш мақсадига қаратилган. 
Ходим тўғрисида кенг кўламли ахборот тўплашга қаратилган юқоридаги барча 
усуллардан турли шаклларда фойдаланиш мумкин. Аммо, бу усуллардан фойдаланишда 
албатта, қуйидаги тамойилларга риоя қилиш керак: 
1. Мувофиқлаштириш, меъѐрлаш, маъмурий чоралар (раҳбарлик ваколатларидан 
фойдаланиш), йўриқнома, рухсат бериш. 
2. Иқтисодий рағбатлантириш, мукофотлаш, фойда тақсимотида иштирок, 
ижтимоий тўловлар, молиялаш, ходим учун ҳаражат-ларни таҳлил этиш, иқтисодий 
мезонларга қараб баҳолаш, кредитлаш. 
3. 
Ходим 
маркетинги, 
меҳнат 
фаолиятини 
ташкил 
этиш, 
режалаштириш, 
прогнозлаш, 
мавжуд, 
тарихан 
таркиб 
топган 
кадрлар 
бошқармаси тизимини таҳлил этиш. 
4. Ижтимоий-психологик қизиқтириш, ишонтириш, тарбиялаш, амалий ва шахсий 
хислатларини баҳолаш, аттестациядан ўтказиш, ижтимоий масалалар, можаролар ва 
танглик ҳолатларни ҳал этиш, мослаштириш, касбга йўналтириш, шахсийлаштириш. 
5. Ҳуқуқий-профессионал ҳимоя, шартномалар тузиш ва уларга амал қилинишини 
текшириш, ҳуқуқий рухсат бериш ва мувофиқлаштириш. 
Умуман олганда ходимни ўрганишнинг замонавий усуллари, бирлигидан, 
ходимлар салоҳиятини аниқлаш учун уларнинг шахсий хислатлари ва қобилиятларини, 
иккинчи томондан корхона (фирма)ни ривожлантириш истиқболлари ҳамда иш 
фаолиятининг янги йўналишларини ҳисобга олган ҳолда ходимга қўйиладиган миқдор ва 
сифат талабларини ўрганишни талаб қилади. 

---

149 
Ходимни бошқаришнинг ―юқоридан қуйига‖ тизими кадр-ларни танлаш, баҳолаш, 
рағбатлантириш ва ривожлантириш бўйича қарор қабул қилишни марказлаштиради. 
Бошқарувнинг ―қуйидан юқорига‖ тизими эса қарор қабул қилишни барча даражалар 
бўйича тақсимлайди. 
Ходимни бошқаришни ташкил этишда ижро масъулияти гуруҳга ѐки шахсга 
юклатилиши муҳим аҳамиятга эгадир. 
Ишлаб чиқариш топшириғини гуруҳ билан ижро этиш тизими ходимни танлашда 
ижтимоий ўзаро мувофиқликка алоҳида эътибор қаратилишини талаб қилади. 
Бошқарувнинг ижтимоий-психологик усуллари - бу ишлаб чиқарувчи ва айрим 
шахсларга уларнинг ижтимоий эҳтиѐжлари ва психологик хусусиятларига таъсир этиш 
билан бошқариш воситасидир. Бошқарувнинг ижтимоий-психологик усулларини қўллаш 
корхонада юз бераѐтган ижтимоий ходисаларни чукур ўрганиш ходимлар нерв системаси 
кайфиятига таъсир этувчи психологик (рухий) омилларни билишни талаб этади. 
Ишлаб 
чиқариш 
шароитида 
социология 
кишилар 
ижтимоий 
алоқаси 
шаклланишининг асоси бўлган меҳнат омилларини ўрганади, ижтимоий тизимлар, шу 
жумладан, ишлаб чиқариш тизими ривожланиши ва амал қилиш конуниятлари, 
кишиларнинг жамиятнинг турли катламидаги хулқ-атвори конуниятларини тадкик килади. 
ижтимоий психология гуруҳ ва омма психологиясининг хусусиятлари, уларнинг шахснинг 
онги ва хулқига таъсири, кишилар фаолиятини рағбатлантирувчи омиллар, кайфият, 
ижтимоий фикрни шакллантирувчи омилларни ўрганади. Шахс психологияси олий нерв 
фаолияти турлари ва инсон темпераменти, ҳарактери, шахснинг иродаси, қобилияти, 
хиссиѐти, хотираси, англаш ва хис этиш қобилиятини ўрганади, меҳнат психологияси 
меҳнат фаолиятлари, шу жумладан, раҳбар ва мутахассислар (касбий хусусият ва 
қобилиятлари, кадрларни ўқитиш усуллари, иш ва дам олиш тартиби, кадрларни танлаш ва 
баҳолаш усуллари, меҳнат жараѐнининг психологик жихатлари) фаолиятини ўрганади. 
Кишилар фикрлаш усулида ўзгариш юз бериши ва улар маданий ҳамда билим 
даражаси ортиб бориши билан ижтимоий-психологик усуллар аҳамияти ҳам ортиб боради. 
Бундай шароитда шахснинг эҳтиѐж ва манфаатлари маънавий соха томон ўзгариб боради. 
Ўз меҳнатидан қониқишнинг мухим омили бўлиб ишлаб чиқарувчиларнинг раҳбар билан 
ўзаро яхши муносабати ишлаб чиқаришдаги қулай ижтимоий-психологик вазият хизмат 
килади.
Бошқарувнинг ижтимоий-психологик усуллари ишлаб чиқаришда мавжуд ижтимоий 
механизмни (ўзаро муносабат тизими, ижтимоий эҳтиѐжлар) қўллашга асосланади. 
Бошқарувнинг ижтимоий усуллари ижтимоий тартибга солиш воситасида амалга 
оширилади. 
Ижтимоий тартибга солиш усуллари турли гуруҳлар ва шахслар мақсади ва манфаатларини 
аниқлаш ва ростлаш йўли билан ижтимоий муносабатларни тартибга солиш ва 
уйғунлаштириш мақсадида қўлланилади. 
Улар жумласига ижтимоий ташкилотлар низомлари, шартномалар, ўзаро мажбуриятлар, 
ишчиларни танлаш, тақсимлаш ва ижтимоий эҳтиѐжларни қондириш тизими киради. 
Ижтимоий тартибга солиш усуллари инсон омили фаоллигини ошириш, бошқарувни 
демократлаштириш мақсадида ҳам қўлланилади. 
Бошқарувнинг психологик усуллари жамоада мақбўл психологик ҳолат ташкил этиш 
йўли билан кишилар ўртасидаги муносабатларни тартибга солишга қаратилгандир. 
Психологик усулларга кичик гуруҳ ва жамоаларни ташкил этиш, меҳнатни 
инсонийлаштириш, малакали кадрлар танлаш ва уларни ўқитиш ва х.к.лар киради. 
Кичик гуруҳ ва жамоаларни ташкил этиш усулини қўллаш кичик гуруҳдаги ишчилар 
ўртасидаги мақбўл микдорий-сифат нисбатини аниқлаш имконини беради. 
Меҳнат фаолиятини инсонийлаштириш деганда ранглар, мусиқанинг рухий 
таъсиридан фойдаланиш, бир хил, ўзгармас меҳнатни бартараф этиш, ижодий ѐндашувни 
кенгайтириш тушунилади. 

---

150 
Касбий танлашнинг моҳияти - кишиларнинг рухий хусусиятлари улар 
бажарувчиишларига энг мос бўладиган килиб танлашдан иборат. Шахснинг рухий 
хусусиятлари жусласига унинг қизиқиш ва майллари, қобилияти, темперамент ва ҳарактери 
киради. Шу сабабли, раҳбар шахсга раҳбарлик килганда ўз олдига инсон рухий 
хусусиятлари шаклланиши ва ривожланишини ўрганиши, унинг қизиқиш ва қобилияти, 
темперамент ва феълини билиш вазифасини қўйиши керак. 
Шахснинг рухий хусусиятларини инсон фаолиятида ажратиб тушуниб бўлмайди, 
чунки киши қобилияти ва феъли хусусиятлари унинг фаолияти ва хулқида намоѐн бўлади. 
Инсон ҳаѐти ва оммавий фаолияти унинг рухий ҳолатини шакллантиради. Инсоннинг 
кандай ҳаѐт кечириши, нима билан шуғуланишини билмай вужудга келганлиги, у ѐки бу 
нарсага қобилият ривожланганлиги, феъли шаклланганлигини англаб бўлмайди. 
Инсон аввало ўзини ижодий шахс сифатида баҳолайди. Ишчи меҳнатга бундай 
нуқтаи назардан карашга дарров келмайди: моддий эҳтиѐжлар бирламчи бўлиб, улар 
қониқкандан сунг нисбатан юксак инсоний эҳтиѐжлар илгари сурилади. 
Инсон фаолияти маълум рағбатлантирувчи омилларга асосланган бўлиб, маълум 
мақсадга эришишга қаратилгандир. Рағбатлантирувчи омил - мақсад муносабати инсон 
фаолияти ўзагидир. Умумий маънода рағбатлантирувчи омил - бу инсонни фаолият 
юритиш учун ундовчи омил бўлиб, мақсад эса инсон уни амалга ошириш натижасида 
эришишни хохлаган нарсадир. Рағбатлантирувчи омил киши хулқининг ички кучидир. 
Психологияда узоқ ва қисқа рағбатлантирувчи омил ажратилади. Агар инсон фаолиятини 
рағбатлантирувчи омил ва ўз олдига қўйган мақсад якин келажакка мулжалланган бўлса, у 
қисқа муддатли, агар улар узоқ истиқболни камраб олса узоқ муддатли дейилади. 
Рағбатлантирувчи 
омил 
даражаси 
билан 
инсоннинг 
меҳнатга, 
ютуқ 
ва 
муваффакиятсизликка нисбатан бўлган муносабати ўзвий боғлиқдир. Фақат узоқ муддатли 
рағбатлантирувчи омил меҳнатга ижодий муносабатда бўлиш манбаидир. 
Раҳбарга хос бўлган мухим хусусият кишилар фаолиятини рағбатлантирувчи 
омилларни яхши билиш, ҳар бир кишини у ѐки бу вазифани бажаришга қизиқтира 
олишдир. Бу айникса, у ѐки бу корхонага ишга кириб, уларни келажакда нима кутишини 
билиш лозим бўлган ѐшлар билан ишлашда мухимдир. Раҳбар ишини ким ва қачон қайси 
скрипкани чалиши, қайси асбобда мусиқа чалишини ўрганган, ким нотўғри чалиши 
мумкинлиги, кимни қайси ерга қўйиш кераклигини билиши лозим бўлган дирижер меҳнати 
билаш солиштириш мумкин. 
Киши рухий хусусиятларнинг у бажарувчи иш талабларига мос келмаслиги ўз 
касбидан қониқмаслик уни ўзгартиришга ҳаракат қилишга, хато қилиш эҳтимоли ортишига 
ва натижада меҳнат унумдорлиги пасайишига олиб келади.. аксинча, агар инсон ўз 
қобилиятини тўлиқ намоѐн қила олувчи иш билан банд бўлса, у ўз меҳнатидан мамнун 
бўлади, касбни тез эгаллайди ва меҳнат унумдорлиги юқори бўлади. 
Инсон учун фақат моддий рағбат мухим деб ҳисоблаш нотўғри. Унга жуда кўп нарса 
катта умумий ишда ўз хиссаси борлигини хис этиш, ўзини меҳнат оркали намоѐн этиш, ўз 
малакаси билан ғурурланиши, уртоклари хурматига сазовор бўлиш ва х.к.лар ҳам 
мухимдир. Кўпчилик кишилар шахсий фаровонликка бошқалар ҳисобига эришилган 
шахсий муваффакият оркали эмас, мамлакат иқтисодиѐтига кушган меҳнати ҳисобига 
эришиш лозимлигини таъкидлайдилар. 
Изланишлар 
меҳнат 
меҳнатга 
нисбатан 
муносабатга 
таъсир 
этувчи 
рағбатлантирувчи омиллар қуйидаги тартибда тақсимланишини кўрсатди: меҳнат моҳияти, 
иш ҳақи, юқори лавозимга эга бўлиш имконияти, ишнинг қизиқарлилиги, меҳнатни ташкил 
этиш, маъмуриятнинг ишчига нисбатан муносабати.