Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги андижон машинасозлик институти

К 
экс
 =т х./тр. 
бу ерда, т х.-жиҳозларнинг ҳақиқий ишлаган вақти, соат; 
тр. -жиҳозларнинг режа (меъѐр) бўйича ишлаш вақти (корхона иш режими ва режали 
таъмир ўтказиш учун керак минимал вақтни ҳисобга олиб, ўрнатилади). 
Мисол. Агар 8 соатлик сменада, таъмир ўтказиш учун режалаштирилган ишлар 
вақти 1 соат, дацгохнинг ҳақиқий ишлаган вақти 6 соат бўлса, экстенсив фойдаланиш 
коэффициенти: 
К 
экс 
= 6/ ( 8 – 1) = 0,85 
Демак дастгохнинг (цанок) режалаштирилган иш вақтидан 85% фойдаланилган. 
Жиҳоздан экстенсив фойдаланиш унинг ишининг сменалик коеффитсенти билан ҳам 
тавсифланади. Сменалик коэффициенти берилган турдаги жиҳозларнинг кун давомида 
ишлаганлари умумий сонини энг катта сменада ишлаган дастгохлар сонига ѐки иш 
ўринлари сонига нисбати орқали аниқланади ва қуйидаги формула ѐрдамида аниқлаш 
мумкин:
К
см
 =Мхс/Ау 
Бу ерда: Ксм –сменалик коеффитсенти, 
Мхс-кун давомида ҳақиқатда ишлаган машиналар сони, 
Ау-ўрнатилган жихозларни умумий сони. 
Мисол Сменалик коэффициентнинг соддалаштирилган ҳисоби қуйидагича: сехда 
270 дона жиҳоз ўрнатилган, улардан биринчи сменада 200 дастгох, иккинчи сменада 190 
дастгохлар ишлади.
К 
см1
=(200/270)=0,74. К 
см2
=(190/270)=0,70. 
демак Сменалик коэффициенти 1 сменада 74% ва 2 сменада 70% га тенг бўлган. Бу 
коэффициент ҳар бир жиҳоз йил давомида ўртача неча смена ишлаганлиги кўрсатади. 

---

52 
Жиҳозлар ишининг сменалик коэффициентини ошириш корхона иқтисодиѐтида катта 
аҳамиятга эга.
Жиҳозларнинг сменалик ишини оширишнинг асосий йўналишлариқуйидагилардан 
иборат:

оммавий ишлаб чиқаришни ва жиҳозларни иш билан юкланишини ўсишини 
таъминловчи иш ўрнининг мутаҳассислаштирилганлик даражасини ошириш; 

ишнинг бир вазндалигини ошириш; 

иш ўрнига хизмат кўрсатишни ташкил этишда, дастгох ишчиларига тайѐрлов 
маҳсулотлари, ускуналар билан таъминотида камчиликлар билан боғлиқ 
тўхташларни камайтириш; 

таъмир ишларини яхши ташкил этиш, таъмир ишини ташкил этишнинг илғор 
усулларини қўллаш; 

асосий ва айниқса ѐрдамчи ишчиларнинг меҳнатини механизациялаш ва 
автоматизациялаш. Бу ишчи кучини бушатиш ва уни оғ ир ѐрдамчи ишдан 
иккинчи ва учинчи сменадаги асосий ишга ўтказишга имкон беради. 
Жиҳозларни иш билан юклаш коеффитсенти ҳам жиҳозларни вақт ичида 
фойдаланишни билдиради. У асосий ишлаб чиқаришда бўлган машина нархининг ҳаммаси 
учун ўрнатилади ва жиҳозда тайѐрланадиган 
ҳамма маҳсулотлар меҳнатга 
талабчанлигининг жиҳоз ишининг вақт фондига нисбати каби ҳисобланади. Шундай қилиб, 
жиҳозларни иш билан юклаш коэффициенти сменалик коэффициентидан фарқли ўлароқ 
маҳсулотларнинг меҳнатга талабчанлиги ҳақида маълумотларни ҳисобга олади. 
Амалда, иш билан таъминланганлик коэффициенти, сменалик коэффициентининг 
яримига (икки сменалик иш режимида) ва учдан бир қисмига (уч сменалик режимда) тенг 
деб олаинади. 
Жиҳозлардан интенсив фойдаланиш коеффитсенти асосий технологик жиҳознинг 
амлдаги унумдорлигининг унинг норматив (меъѐрий) унумдорлигига нисбати билан 
аниқланади. Яъни прогрессив, техник асосланган унумдорлик. Бу кўрсаткични ҳисоблашда 
қуйидаги формуладан фойдалинилади: