Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсустаълим вазирлиги тошкент тўҚимачилик ва

Йил	Тасарруфдаги даромад	Истеъмол	Жамғариш	Истеъмолга ўртача мойиллик	Жамгаришга ўртача мойиллик	Истеъмолга чегаравий мойиллик
Жамгаришга чегаравий мойиллик
	(ЯИМ=Yd)	(C)	(S)=(1)-(2)	(ИЎМ)=(2)/(1)	(ЖЎМ)=(3)/(1)	(ИЧМ)=(∆(2)/∆(1 ))*	(ЖЧМ)= (∆(3)/∆(1))*
1	370	375	-5	1.01	-0.01	0.75	0.25
2	390	390	0	1	0.00	0.75	0.25
3	410	405	5	0.99	0.01	0.75	0.25
4	430	420	10	0.98	0.02	0.75	0.25
5	450	435	15	0.97	0.03	0.75	0.25
6	470	450	20	0.96	0.04	0.75	0.25
7	490	465	25	0.95	0.05	0.75	0.25
8	510	480	30	0.94	0.06	0.75	0.25
9	530	495	35	0.93	0.07	0.75	0.25
10	550	510	40	0.93	0.07

C

500
Yd =C

C

410
405
390
375
370
a
Жамғармалар Жамғариш = 5 млрд
Бўсағавий даромаднуқтаси Қарз = 5 млрд

45⁰
0
Қарз ҳисобига яшаш


Yd

370
390
410
500

2-чизма. Истеъмол графиги

Уй хўжаликлари тасарруфидаги даромадлар 390 ш.б.ка тенг бўлганда, унинг миқдори истеъмол миқдори билан тенглашади. Бу миқдор бўсағавий даромад деб юритилади. 2-чизма маълумотлари асосида истеъмол графигини чизамиз.
Истеъмол графиги икки тўғри чизиқ кўринишида берилган. Биссектриса кўринишидаги Yd=C тўғри чизиғининг ҳар бир нуқтасида истеъмол ва тасарруфидаги даромад ҳажмлари тенг бўлади. Ҳақиқий истеъмол (С) графиги ҳақиқий истеъмол ва даромад тенг бўлган нуқтада (α) биссектриса билан кесишади. Бўсағавий нуқтадан қуйида ҳақиқий истеъмол даромаддан ошиқ. Бу вазият инсонларнинг қарз ҳисобига ҳаёт кечиришини билдиради. α – нуқтада юқорида ҳақиқий истеъмол даромаддан кам ҳамда улар ўртасидаги фарқ жамғаришни ташкил этади. Ҳақиқий истеъмол тўғри чизиғи истеъмол ҳажмини белгиловчи вертикал ўқни а нуқтада кесиб ўтади. Бу ҳол уй хўжаликлари умуман даромад олмаганларида ҳам маълум миқдорда истеъмол қилишларини англатади. а – нуқта эса автоном истеъмол ҳажмини билдиради.


Yd
Келтирилган маълумотлар асосида жамғариш графигини ҳам кўриб чиқамиз (7-чизма).

Жамғариш графиги даромад билан жамғариш ўртасидаги боғлиқликни ифодалайди. Вертикал ўқдаги ҳар бир нуқта жамғарма миқдорини билдиради ва даромад билан унга мувофиқ ^{келадиган истеъмол ҳажми ўртасидаги фарқ сифатида аниқланади (S=Y}d^{-С). Бошланғич даромад} даражасида жамғариш нолга (0) тенг бўлган ҳолда ихтиёрдаги даромад ҳажми ўсиб бориши билан унинг миқдори ҳам ошиб боради.
Мавзунинг биринчи саволида келтирилган гепотетик маълумотлар ва графикларга таяниб истеъмол функциясини ёзамиз:
^C=a+bYd^{, бу ерда: a – автоном харажатлар;Y}d ^{– тасарруфидаги даромад (Y}d^{=Y-Т), бу ерда: Т –} солиқлар;
b – истеъмол ҳажмининг тасарруфидаги даромадга боғлиқлигини ифодаловчи коэффициент, бошқача айтганда истеъмолга чегараланган мойиллик.

b=(ΔС/ΔYd)∙100

Демак, истеъмол ҳажми автоном истеъмолга, тасарруфидаги даромад ҳажмига ва истеъмол ҳажмининг тасарруфидаги даромад ўзгаришига таъсирчанлигига боғлиқ.
Жамғариш графигини ҳам истеъмол графигига ўхшаб алгебраик ифодалаш мумкин, яъни жамғариш функцияси қуйидаги кўринишга эга:

^{S=-a+(1 -b)∙Y}d

Истеъмол ва жамғариш ҳажмига тасарруфидаги даромад динамикасидан ташқари қуйидаги омиллар, тўғрироғи бу омиллардаги ўзгаришлар ҳам таъсир кўрсатади:

1. 
   Уй хўжаликлари даромадлари.
   
2. 
   Уй хўжаликларида тўпланган мулк ҳажми.
   
3. 
   Баҳолар даражаси.
   
4. 
   Иқтисодий кутиш.
   
5. 
   Истеъмолчилар қарзлари ҳажми.
   
6. 
   Солиққа тортиш ҳажми.
   

Дастлабки беш омил таъсирида истеъмол ва жамғариш графиклари ўзаро тескари томонга силжийди. Бу беш омил таъсирида жорий тасарруфидаги даромад таркибида истеъмол ва жамғариш улуши нисбатлари ўзгаради. Солиққа тортиш даражасининг ўзгариши ихтиёрдаги даромад ҳажмини ўзгартиргани туфайли унинг таъсирида истеъмол ва жамғариш графиклари бир томонга қараб силжийди. Истеъмол функциясини аниқлаш борсидаги тадқиқотлар, унинг ҳажми шунингдек 6)аҳолининг даромадлари ҳажми ва тўплаган мулки кўламига кўра табақаланиши даражаси ҳамда 7) аҳолининг сони ва ёшига кўра таркибига ҳам боғлиқлигини кўрсатди.

2. Истеъмол ва жамғаришга ўртача ҳамда чегараланган мойиллик.

Макроиқтисодий таҳлил жараёнида истеъмол ва жамғариш функцияларини янада тўлароқ билиш учун истеъмол ва жамғаришга ўртача мойиллик ва чегараланган мойиллик тушунчаларини моҳиятини англаб олишимиз лозим.
Истеъмолга ўртача мойиллик деганда тасарруфидаги даромаддаги истеъмол харажатларининг улуши тушунилади, яъни:
_{APC } Истеъмол (C) _•100 Даромад (Y_d )
бунда: APC – (average propensity to consume) истеъмолгаўртачамойиллик. Тасарруфидагидаромаддагижамғаришулушинижамғаришгаўртачамойилликдебаталади,

яъни:


_{APS } Жамгарма (S) _•100 Даромад (Y_d )

Бунда: APS (average propensity to saving) – жамғармагаўртачамойиллик.
Мисолучун, тасарруфидагидаромаддаражаси 410ва 530
шартлибирликкаваистеъмолдаражалари 405ва 495
шартлибирликкатенгбўлганҳолатларучунистеъмолгаўртачамойилликниҳисоблаймиз, яъни: АРС =(405 / 410) х 100 = 98, 78% ёки 0,98- истеъмолгаўртачамойиллик;
АРS = (495 / 530) х 100 = 93,39% ёки 0,93 – жамғармагаўртачамойиллик0,93 га тенг.

Демак, бу мисоллардан кўриниб турибдики, тасарруфидаги даромадлар миқдори кўпайиб бориши билан унинг таркибидаги истеъмол улуши камайиб ва аксинча жамғарма улуши кўпайиб боради. Бу ҳолатни Кейнснинг “асосий психологик қонун”и билан изоҳлаш мумкин. “Мавжудлигига нафақат априор тасаввурларга кўра, бизнинг инсон табиатини билишимиздан келиб чиқиб шунингдек ўтмиш тажрибасини синчиклаб ўрганиш асосида биз тўлиқ ишонишимиз лозим бўлган асосий психологик қонун шундан иборатки кишилар даромадлари ўсиши билан, одатда, ўз истеъмолларини оширишга мойиллар, аммо даромадлари ўсган даражада эмас”^*
Солиқлар тўлангандан кейин қолган даромаднинг бир қисми истеъмол қилинади, иккинчи қисми эса жамғарилади, шу туфайли ҳам истеъмолга ва жамғаришга ўртача мойиллик йиғиндиси 100%га ёки коэффициент кўринишда 1 га тенг: АРС+АРS=100% ёки 1.
Уй хўжаликлари тасарруфидаги даромадларининг ўсган қисмини ё истеъмол қилади, ёки жамғаради.
Истеъмолдаги ўзгаришларнинг шу ўзгаришни келтириб чиқарган тасарруфидаги даромад ўзгаришдаги улуши истеъмолга чегараланган мойиллик дейилади.
_{МPC } Истеъмолдаги узгариш (C) _•100 Даромаддаги узгариш (Y_d )
Бу ерда: MPC (marginal propensity to consume) – истеъмолга чегараланган мойиллик.
Юқорида келтирилган 4-жадвал маълумотларига кўра ихтиёрдаги даромад 410 ш.б.дан 430 ш.б.кача ошган ҳолатда МРСни ҳисоблаймиз.