Њзбекистон республикаси олий ва њрта махсус

Matematik modellar

Matematik modellar turli va ular yordamida yechiladigan masalalar quyidagi 2.7-rasmda keltirilgan





2.7-rasm. Matematik modellar turlari va ular yordamida yechiladigan masalalar tasnifi

3. Modellashtirish bosqichlari

Iqtisodiy hodisalar va ko„rsatkichlarni matematik modellashtirish murakkab jarayon hisoblanadi. Matematik modellashtirish jarayonini amalga oshirish uchun avvalo ob‟ekt to„g„risida (firma, korxona, tarmoq, milliy iqtisod) yetarli va ishonchli ma‟lumotlarga ega bo„lish lozim. Ushbu ma‟lumotlarning ishonchliligi va yetarli darajada bo„lishi tuzilayotgan yoki yaratilayotgan modelning sifatiga va hayotiyligiga ko„p jihatdan bog„liq bo„ladi. Matematik modellashtirish jarayoning mohiyati 2.8-rasmda keltirilgan.

IV-bosqich bilimlarni tekshirish va
qo‘llash
II-bosqich modelni o‘rganish

Original (haqiqiy) ob‟yekt haqidagi bilimlar

III-bosqich


Bilimlarni modeldan originalga ko‘chirish
Model haqidagi bilimlar

Bosqichlarning aloqalari

2.8-rasm. Matematik modellashtirish jarayoni

Modelni qurish bosqichi haqiqiy (original) ob‟ekt haqida ba‟zi bilimlarni talab qiladi. Haqiqiy ob‟ekt va modelning yetarli darajada o„xshashlik masalasi aniq tahlilni talab etadi. Modellashtirishning 2-bosqichida model o„rganilayotgan mustaqil ob‟ekt sifatida maydonga chiqadi. Bunday tekshiruvlarning shakllaridan biri “modelli” tajribalar o„tkazish hisoblanadi. Ularda modelning ishlash shartlari ongli ravishda o„zgartiriladi va uning “xulqi” haqidagi ma‟lumotlar tartibga solinadi. Bu bosqichning yakuniy natijasi R model haqida olingan jami bilimlar hisoblanadi.

2. 
   bosqichda bilimlarni modeldan haqiqiy ob‟ektga ko„chirish amalga oshiriladi. S- ob‟ekt haqida jami bilimlar to„rejaadi. Bu bosqich aniq qoidalar asosida o„tkaziladi. Model haqidagi bilimlar shunday tizimlashtirilishi kerakki, unda haqiqiy ob‟ektning modelni qurishda o„zgartiriladigan yoki o„z aksini topmagan xususiyatlari hisobga olinishi zarur. Biz haqiqiy ob‟ekt va modelning o„xshashlik belgilarini o„zida aks ettira olgan har qanday natijani to„la asos bilan modeldan haqiqiyga ko„chira olamiz. Agar bu modelni tekshirishning ma‟lum natijasi modelning haqiqiy ob‟ektdan farqi bilan bog„liq bo„lsa, bu natijani ko„chirish asosida hisoblanadi.
   
3. 
   bosqich model yordamida olinadigan bilimlarning amaliy tekshiruvi va ob‟ekt haqidagi umumlashtiruvchi nazariyani yaratish, ob‟ektni o„zgartirish yoki boshqarishda olingan bilimlarni qo„llashdan iboratdir. Modellashtirishning
   

mohiyatini tushunishda shuni esda tutish lozimki, modellashtirish - ob‟ekt haqidagi bilimlarning yagona manbai emas. Modellashtirish jarayonini juda keng bo„lgan umumiy o„rganish jarayonini o„z ichiga oladi. Bu hol faqatgina modellashtirish jarayonida emas, balki o„rganishning turli-tuman vositalari asosida olinadigan tekshiruvlar natijasini umumlashtirish va birlashtirishni o„z ichiga oluvchi yakuniy bosqichda ham hisobga olinishi zarur.
Iqtisodiy-matematik modellarni tuzish bir qancha bosqichlardan tashkil topadi (2.9-rasm).

2.9-rasm. Iqtisodiy-matematik modellashtirish bosqichlari tavsifi Modellashtirish - takrorlanuvchi (davriy) jarayondir. Bu shuni bildiradiki,

birinchi 4-bosqichli davrdan so„ng ikkinchisi, uchinchisi va hokazo keladi. Bunda tekshirilayotgan ob‟ekt haqidagi bilimlar kengayadi va tobora aniqroq bo„ladi, boshlang„ich model esa takomillasha boradi. Ob‟ektni ham o„rganish natijasida paydo bo„lgan kamchilik va model qurishdagi xatolar birinchi davrdan so„ng aniqlanib, keyingi davrlarda tuzatilishi mumkin. Demak, modellashtirish uslubiyotida o„z-o„zini rivojlantirish asoslari mavjud. (2.10-rasm)



Bosqichlarning ketma-ket aloqasi Bosqichlarning qaytish (tuzatish) aloqalari
2.10-rasm. Modellashtirish bosqichlari

Yuqorida sanab o„tilgan bosqichlar bir-biri bilan chambarchas bog„liq va biri ikkinchisini to„ldirib, yagona maqsadni amalga oshirish uchun xizmat qiladi.