Œзбекистон республикаси олий ва œрта махсус

Oddiy ishbay tizimida
ishchining oylik ish xakini aniklash uchun u bir oy 
davomida ishlab chikargan mahsulot mikdorini mahsulot birligiga muljallangan 
ish xaqiga kupaytiriladi. Agar oy davomida ko’p turli mahsulot ishlab 
chikarilgan bo’lsa, har bir mahsulot uchun to’langan xaq yig’indisi aniqlanadi. 
Ishbay va vaqtbay mehnat haqi to’lash tizimlarida asosiy mehnat 
normasi bilan bir qatorda, ko’pincha bitta yoki bir nechta qo’shimcha mehnat 
normalaridan foydalaniladi, ularni bajarganlik va oshirib ado etganlik uchun 
joroiy mukofotlar (yoki asosiy ishlab chiqarish faoliyati natijalari uchun 
mukofotlar) to’lanadi. Ular o’zining iqtisodiy mazmuniga ko’ra asosiy mehnat 
normasiga qo’shiimcha ravishda belgilanadigan mehnat normasi uchun haq 
to’lashdan iborat bo’ladi. Joriy natijalar uchun mukofotlash tarif tarzida haq 
to’lashni bamisoli davom ettirib, uni mukofotlash ko’rsatkichi va sharti sifatida 
to’ldiradi.
Vaqtbay shaklda ish vaqtini belgilash shu sababdan uning o’ziga 
asoslanadi, ishbay haq to’lash shaklida ham vaqtga qarab haq to’lash elementi 
– muayyan vaqt mobaynidagi mehnat uchun haq to’lash stavkasidan 
foydalaniladi. Har qanday mehnat bevosita ish vaqti bilan o’lchanishi sababli 
aslida har qanday xodimning mehnatiga vaqtga qarab haq to’lanadi. Ishbay 
haq to’lashni qo’llanish xodimlarning mehnati bevosita ishlab chiqarish 
faoliyatini to’g’ridan-to’g’ri normalash vahisobga olishga bo’ysunadigan 
muayyan miqdoriy natijalarda ifodalangan taqdirdagina mumkin bo’ladi.
Shuningdek, ishbay haq to’lash tizimida mahsulot ishlab chiqarishning 
o’sishidan yuksak moddiy manfaatdorlik yuzaga keladi, mahsulot sifatining 
o’sishi va moddiy resurslarni tejashga nisbatan esa manfaatdorlik paydo 
bo’lmaydi, degan barqaror fikr tug’ilgan edi. Vaqtbay haq to’lashga kelganda 
esa u xodimlarni muayyan vaqt mobaynida rag’batlantirib turadi, lekin mehnat 

---

unumdorligining o’sishi va boshqa ko’rsatichlarning ortishidan manfaatdor 
qilmaydi, degan fikr mavjud edi. Haqiqatda esa ish vaqti mezoni birligini va har 
bir haq to’lash shakli doirasida mehnat normalari natijalarini mezonini 
belgilashdagi kamchiliklarni u yoki bu haq to’lash tizimining kamchiliklari deb 
ro’kach qilindi. Bu kamchiliklarga barham berilg8andan keyin esa mehnatga 
haq to’lashning ishbay va vaqtbay tizimlari o’rtasidagi xodimlarga 
rag’batlantiruvchi ta’sir o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan tafovutlar ham yo’qoldi.