Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълимвазирлиги мирзо улуғбек номидаги

BIOSFERANI IFLOSLANTIRUVCHI MANBALAR VA ULARNING
ATROF- MUHITGA TA‟SIRINI O‟RGANISHNING ILMIY VA AMALIY 
AHAMIYATI
 
Usmonova L.M.-Navoiy davlat pedagogika instituti 
 
Tabiatning asosi, hayot muhiti hisoblanmish tuproq, suv va havo bir- biri 
bilan chambarchas bog‘langan, ya‘ni suv tuproqsiz, tuproq suvsiz va ular havo- 
atmosferasiz tabiiy jarayonlarni o‘ta olmaydi.
Tabiatning uch asosiy qismi o‘rtasidagi abadiy bog‘liqlik tuproq, yer- havo 
muhiti, suvda uchraydigan tirik organizmlarga bevosita yoki bilvosita ta‘sir 
qiladi. Sayyoraning tirik organizmlar yashayotgan qismi biosferada doim 
moddalar va energiya almashinishi kuzatib turiladi. 
Ishlab chiqarishdan chiqqan tabiatni ifloslovchi moddalar atrof- muhitga 
to‘g‘ridan –to‘g‘ri salbiy ta‘sir qiladi. Ifloslovchi moddalar sun‘iy bo‘lib, ular 
sayyoraning biror – bir joyiga xos emas. Shuning uchun ham BMT da qabul 
qilinishicha, aniq joysiz, aniq vaqtsiz va aniq miqdorsiz moddalar ifloslovchi 
moddalar, deb aytiladi. Bu holat turli yo‘llar- mexanik, kimyoviy, biologik va 
fizikaviy ifloslanish orqali bo‘ladi. 
1. Tabiatning mexanik ifloslanishida atmosferaga chang chiqishi, turli 
zaharli qattiq zarrachalar hamda ayrim predmetlarning tushishi tushiniladi. 
Masalan, kosmik apparatlar va raketalarning uchirilishi, ularning fazoda portlashi 
natijasida hozirgi kunda atmosferada 13000-14000 dan ortiq turli katta- 
kichiklikdagi metall parchalari, sun‘iy yo‘ldoshlar uchib yuribdi, ular kosmik 
apparatlar uchun juda xavflidir. Foydali yerlarda qurilgan va ularda yetishtirilgan
sabzavot– poliz ekinlari (karam, pomidor, gul) dan keyin yerda polietilen
parchalari qoladi. Ular tuproqda gaz va biologik modda almashinishini buzadi. 
2. Atrof- muhitning kimyoviy ifloslanishi-bu turli gazsimon, suyuq va 
qattiq kimyoviy elementlar va birikmalarning tabiatga tashlanishi va ularga
salbiy ta‘sir o‘tkazishdan iboratdir. Masalan, zavod va fabrikalar hamda 
avtotransportdan chiqayotgan zaharli gazsimon chiqindilar atmosfera havosini
isloslaydi. Turli kimyoviy birikmalar (gerbitsidlar, pestitsidlar va boshqalar) ning 
erkin maydonlarida ko‘plab ishlatilishi natijasida tuproq zaharlanib undagi 

---

36 
biologik foydali organizmlar yo‘qolib, tuproq unumdorligi kamayib, yerdan 
olingan mahsulot esa ekologik toza emasligi aniqlanadi (tarvuz, uzum, qovun, 
piyoz, sabzi, kartopshka, bodring va boshqalar). O‘zbekistonning 
paxta 
dalalariga o‘rtacha 40- 44 kg/gk zaharli pestitsidlar ishlatilgan; ularning 1 t 
(1990- hisobida) sining bahosi 11000 so‘mdan 3 mln. so‘mgacha turgan. 
3.Biologik ifloslanishatrof– muhitga turli organik aerozollar, antibiotiklar, 
bakteriya- viruslar va boshqa mikroorganizmlarning tushishidan yuzaga keladi. 
Ularda chirindi ko‘p joylarda bo‘lib, boshqa tirik jonzotlarda har xil 
kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. 
4. Fizikaviy ifloslanishtabiatning o‘lik va tirik jinslarining hammasi bir 
tekisda ta‘sir o‘tkazadi. Bunday holatga turli ishlab chiqarishning qoldiqlaridagi 
elektromagnit, yorug‘lik, issiqlik va ionli nurlanishlar sabab bo‘ladi. 
Turli texnologik jarayonlarda tabiatning turli joylarida ifloslanish mumkin, 
jumladan, metallurgiya sexidan chiqqan chiqindilar atmosferani, galvanik 
sexning 
chiqindilari 
turli 
suv 
havzalarini 
ifloslaydi. 
Mashinasozlik 
texnologiyasida qattiq chiqindilar, shovqin va titrash (tebranish) kuzatiladi. 
Atrof- muhitning ifloslanishi uyushtirilgan, tashkil qilingan holda yoki 
noma‘lum joyga, noma‘lum vaqtda, miqdori aniq bo‘lmagan iflos moddalarning 
tashlanishi orqali bo‘lishi mumkin. Atrof- muhitning toza holda bo‘lishini 
ta‘minlashda vazirliklar, korxonalar oldida quyidagi vazifalar turadi: 

Qo‘shni Respublikalar bilan hamjihatlikda tabiatni muhofaza qilish 
ishini birgalikda amalga oshirish lozim; 

Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan 
foydalanishda fan- texnika yutuqlariga asoslangan ish olib borish metodlarini 
ishlab chiqish hamda korxonalar, tashkilotlar viloyatlar ishlarini umumlashtirib, 
bir yo‘nalish bir maqsad bo‘yicha olib borish; 

Yangi texnika, texnologiya materiallar va moddalarni ishlatish, 
qo‘llash, yangi qishloq, shaharlar, yo‘llar, korxonalar qurishda, ayrim zavod va 
fabrikalarni ta‘mirlashda ekologik meyor, nazorat, qonun va qoidalarga amal 
qilish, atrof- muhitni buzmaslik, uning tozaligini ta‘minlash; 

Xo‘jalik, sanoat qoldiqlari, atrof- muhitni ifloslovchi, zaharlovchi 
moddalarni ko‘mish uchun maxsus ruxsatlar berish va bu borada yer usti, yer osti 
boyliklari, suvi, havo, tuproq tozaligini saqlash, o‘simlik, hayvon va inson 
muhofazasini ta‘minlashni ko‘zda tutish, tabiiy boyliklardan foydalanishning 
mukammallashtirish; Qo‘riqxonalar, buyurtmalar, milliy bog‘lar tashkil qilish, 
ularni ishlarini davlat nazorati asosida olib borish, noyob biologik va nobiologik 
yodgorliklarni ro‘yxatga olish, o‘simlik va hayvonlarga oid ―Qizil kitob‖larni 
takomillashtirish va ularga kirgan o‘lik va tirik yodgorliklar muhofazasini 
ta‘minlash; 

Tabiat va uning boyliklariga hurmat, e‘tibor va muhabbatni 
kuchaytirish, buning uchun ekologik ta‘lim va tarbiyaga oid tashviqot ishlarini 
aholining turli tabaqalari orasida tinimsiz olib borishni amalga oshirishdan iborat. 
Har qanday tirik organizm, shu jumladan, inson ham biosferaning biologik 
elementi, tabiat muhofazasi- inson sivilizatsiyasi, tarix va madaniyat 
muhofazasidir.