|
Модуль бирлигининг мазмуни
Маълумотлар блоки
Ҳозирги даврда одамлар ҳаётини ва жамият тараққиётини турли машина, механизм ва аппаратларсиз тасаввур этиш жуда қийин. Маълумки, ҳар қандай машина, механизм ва аппаратларнинг аксарият деталлари металлар ва уларнинг қотишмалари ҳамда металлмас конструкцион материалллардан ясалади.
Машина ва механизм деталларининг конструкциясига ҳамда ишлаш шароитига қараб уларнинг материалларига хилма-хил талаблар қўйилади. Демак, машинанинг конструкцияси ва ишлаш шароитига қараб унинг баъзи деталлари чўзилишга, баъзилари ишқаланишга, айримлари эса эгилишга, буралишга етарлича қаршилик кўрсата олиши зарур.
Машина деталлари учун материал танлаш масаласи ва уларни тайёрлаш технологияси шундай оқилона ҳал қилиниши керакки, натижада арзон ва пухта машина яратилсин. Бундай мураккаб муҳандислик масалаларини ҳал этишда Материалшунослик фанининг аҳамияти жуда катта, албатта.
Материалшунослик ва конструкцион материаллар технологияси машина яратиш жараёнида конструктор ва технологлар дуч келадиган бир-бирига зид конструктив ва технологик масалаларни оқилона ҳал этишга ёрдам беради. Бу фан халқ хўжалигида кенг кўламда ишлатиладиган металлар ва уларнинг қотишмаларини рудалардан ажратиб олиш технологиясини ҳамда улардан муайян хоссали, аниқ ўлчамли турли буюмлар тайёрлаш усулларини, шу билан бирга металлмас материалларнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганади.
Шунинг учун ҳам материалшунослик ва конструкцион материаллар технологияси фанининг асослари келгусида малакали мутахассис бўлиб етишишни истовчи бир муҳандис ва техник ходим томонидан чуқур ўрганилиши зарур. Автоматик серунум машиналар ва заводларнинг барпо этилаётганлиги, инсоннинг фазога парвоз қилишини таъминлаган космик кемаларнинг яратилиши,барча техника тармоқларининг такомиллашаётганлиги бунга ёрқин мисолдир. Бу улкан ишларга металлургларнинг ҳам қўшган ҳиссалари оз эмас.
“Ўтмишсиз келажак йуқ” деган иборага асосланиб ушбу фанимизнинг келиб чиқиш тарихисиз янги техникани ўзлаштириш ва ривожлантириш мушкул. Металлар тўғрисидаги маълумот бундан тахминан икки юз йил муқаддам фан тариқасида вужудга келган. Унинг асосчиларидан бўлган М.В.Ломоносов 1763-йилда “Металлургиянинг бошланғич асослари ёки руда ишлари” номли асарида металлургия жараёнларда содир бўлувчи физик ва кимёвий ҳосидаларни илмий асосда тушунтириб, металлар технологияси фанининг ривожланиши учун асос яратди. П.П.Аносов металл структураси (ички тузилиши)ни микроскоп ёрдамида биринчи бўлиб аниқлаган ҳамда пўлатнинг структураси ўзгариши билан унинг хоссалари ҳам ўзгаришини изоҳлаб берган. П.П. Асносовнинг ишларини давом эттирганлар орасида металлшунос олим Д.К.Черновнинг ишлари саноатда муҳим ўрин тутади. У 1868-йилда ўзининг тажриба ва кузатишларини якунлаб, “Агар бир хил кимёвий таркибдаги металлар ёки улар қотишмаларининг структуралари турлича бўлса, уларнинг хоссалари ҳам турлича бўлади” деган хулосага келди ва бу билан термик ёки механик ишлов бериш орқали металл структурасини ўзгартириш мумкин эканлигини исботлади.
Бу олимларнинг илмий ва амалий ишлари асосида ҳозирги машинасозлик корхоналарида нафақат металлар, балки металлмас материалларнинг ҳам тузулиши, хоссалари ва амалда деталь сифатида ишлатилиш хусусиятлар аниқланди.
Материалшунослик ва конструкцион материллар технологияси фанини ўрганишни осонлаштириш мақсадида уни қуйидаги асосий бўлимларга бўлиб ўрганиш тавсия этиласи.
1. Металлургия. Бу бўлимда металлар ва уларнинг қотишмаларини табиий бирикма ҳолидаги фойдали қазилмалардан ажратиб олиш жараёнлари ўрганилади.
2. Металлшунослик. Айни бўлимда металлар ва улар қотишмаларининг тузилиши, хоссалари ва бу хоссаларни ҳар хил воситалар ёрдамида ўзгартиришга доир масалалар ўрганилади.
3. Қуймакорлик. Ушбу бўлимда эритилган металларни маълум шаклли қолипларга қуйиб қуйма буюмлар олишга доир масалалар ўрганилади.
4. Металларга босим билан ишлов бериш. Бу бўлимда металларнинг ташқи куч таъсирида парчаланмасдан ўз шаклини ўзгартира олиш хусусиятига асосланиб, унга босим билан ишлов бериш натижасида маълум шаклли буюмлар олиш технологиясига оид масалалар ўрганилади.
5. Металларни пайвандлаш. Мазкур бобда металлни қиздириш орқали уни суюқ ёки хамирсимон ҳолатга келтириб, металл бўлакларини битта яхлит бўлакка айлантириш технолгияларига оид масалалар ўрганилади.
6. Металларга механик ишлов бериш. Айни бўлимда металл кесиш асбоб-ускуналари ёрдамида металлни йуниб, ундан муайян шакл ва ўлчамли буюмлар олиш технологиясига оид масалалар ўрганилади.
7. Металларга ишлов беришнинг махсус усуллари. Бу бўлимда қийин суюқланадиган метал ва қотишмалардан буюмлар ясаш технологияси, шунингдек, деталларга пластик деформациялаш усулида ишлов бериш жараёнлари ўрганилади.
8. Металлмас материаллар. Бу бўлимда машинасозликда кенг кўламда ишлатиладиган металлмас материалларнинг тузилиши, асосий хоссалари ва улардан турли шаклли буюмлар ясаш технологиясига оид масалалар ўрганилади.
Таҳлилий блок
Бу блок маълумотлар блокининг давомий қисми бўлиб, асосан ўқувчиларни мустақил равишда ишлашга, уларни маълумотлар блокида киритилган ахборотларни таҳлил қилиш, ўз фикрларини изоҳлашга ўргатишга қаратилган. Талабалар гуруҳларга бўлиниб қуйидаги саволларни таҳлил қиладилар ва изоҳлайдилар:
1. Материалшунослик фани нимани ўргатади?
2. Материалшунослик фани ҳисса қўшган олимларни айтинг.
3. Материалшунослик фанининг қандай бўлимларни ўрганишимиз керак?
Do'stlaringiz bilan baham: |
