Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув

Сув етказиб берилгани учун ҳац тулаш масаласи 
Ўзбекистонда амалга оширилаётган бозор ислоҳотлари сув учун ҳақ тўлаш 
муаммосини сув тақчиллиги шароитида сувдан оқилона фойдаланишнинг муҳим 
воситаси сифатида долзарблаштирди [72]. Бироқ сув учун ҳак тўлаш бўйича мавжуд 
илмий ёндашувлар ва тавсиялар жаҳон тажрибаси ютуқлари ҳамда минтақада 
кейинги 
ўн 
йилда 
олинган 
сабоқлардан 
келиб 
чиқиб, 
такомиллаштирили-шилозим[36,81]. 
Хужалик ичида сувдан фойдаланиш борасидаги эҳтиёжни бошқариш катта 
аҳамиятга эга. Юқорида қайд этилганидек, қишлок хужалигини хусусийлаштириш 
ва СФУни ташкил этиш сувни истеъмол қилиш ҳамда сарф-харажатлар ўртасидаги 
узвийликни тўла англаб етишга олиб келади. Бугунги кунда сув учун махсус тўлов 
белгиланмаган, бироқ, ер учун бирхиллаштирилган солиқ таркибида сувдан 
фойдаланилгани учун кам миқдордаги тўлов мавжуд. 
ОТБ мутахассисларининг фикрича (2005), ҳозирги молиявий шароитда пахта ва 
ғалла нархларини хужалик ичидаги тармоқдан фойдаланиш ва унга хизмат 
курсатиш (Ф&Х) буйича хужалик сарф-харажатларини қондириш учун 25-30 фоиз, 
И&Днинг барча иншоотлари ҳамда инфратузилмасида Ф&Х ха-ражатлари, 

---

85 
жумладан сувни насослар орқали етказиб бериш ҳақини қоплаш учун камида 75 
фоизгача ошириш керак. Яна шуни таъкидлаш керакки, фермерлар суғориш учун 
олинадиган сув учун фақат қониқарли ҳамда самарали хизмат кўрсатилган 
ҳолдагина пул тўлайди. Демак, эҳтиёжни бошқариш қишлоқ хужалиги сув 
таъминоти учун пул тўлаш имконияти даража-сида даромад олсагина, зарур 
аҳамиятга эга булади. 
Бошқа давлатлар тажрибаси шуни курсатадики, кам таъминланган фермерлар сув 
етказиб 
бериш 
бўйича 
ўзларининг 
даромадини 
оширадиган 
ва 
барқарорлаштирадиган сифат-ли хизматлар учун пул тўлашга тайёр. Кўплаб 
мамлакатларда хукумат қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларига кўрсатилаётган 
сув хужалиги хизматлари учун сарф-харажатларни маблаг билан таъминламоқда. 
Бундай харажатлар миқдори ва тартиби турли хил бўлиб, улар қишлоқ хўжалик 
маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг табиий, ижтимоий, иқтисодий, техник ва 
технологик шароитларига қараб белгиланади. 
Шу сабабли муқобил нархлар, ҳосил ва экин турлари бўйича хужалик бюджетини 
батафсил тахлил қилиш, хўжалик ва хўжаликлараро тармоқнинг фермерлар 
томонидан тўланадиган Ф&Х буйича харажатларини, шунингдек, давлат томонидан 
И&Д тизимидан Ф&Х буйича сарф-харажатларни қоплаш учун ажратилади-ган 
маблағ 
миқдорининг 
ишончли 
ҳисоб-китоби 
зарур. 
Ишлаб 
чиқариш 
сарф-харажатларини қоплаш тартиби белгиланган дан сўнг сув учун СФУ тармоғи 
томонидан бошқариладиган ҳак тулаш тизимини босқичма-босқич жорий этиш 
дастури тайёрланиши мумкин. 
Ирригация тизимини хўжаликка етказиб бери-ладиган сув миқдорини, хўжалик 
ичидаги бошқарув нуқтаи назаридан эса ҳар бир майдонга етказиб бериладиган сув 
миқдорини ҳисобга олиш учун ўлчаш асбоблари ва ускуна-лари билан таъминлаш 
алоҳида эътиборни талаб қилади. Бу ҳам қийин кечадиган жараён булиб, катта 
меҳнат, молиявий ресурс ҳамда давлат томонидан ёрдам берилишини талаб қилади. 
Суғоришда сувдан фойдаланиш бўйича бозор тамойилларини қўллашга утиш 
ирригация-дренаж хизматлари сифати ва самарадорлиги-ни анча яхшилаши лозим. 
Бу борада сувдан фойдаланиш хуқуқларини жорий этиш буйича халқаро тажриба ва 
сувдан фойдаланишда бозор тамойилларини эътиборга олиш зарур. Сувдан 
фойдаланишнинг такомиллаштирилган са-марадорлиги ортиқча суғориш сувлари 
бозори-ни юзага келтириши мумкин. СФУ эса бу сув-ларни ўзининг суғориладиган 
экин майдонини кенгайтиришни истаган фермерларга сотиши мумкин. Ф&Хни 
молиялаш учун хукумат, СФУ ва фермер хўжаликларининг маблағларидан 
фойдаланган ҳолда, ишлаб чиқариш сарф-харажатларини қоплашнинг самарали, 
ишончли ҳамда очиқ механизмини ташкил этиш мамлакатда суғориладиган 
деҳқончиликни барқарор ривожлантириш учун зарур шароит ҳисобланади. 

---

86 
Давлатлараро оқимлардан кафолатли сув етказиб беришни таъминлаш борасида 
узаро фойдали ҳамкорликни мустаҳкамлаш, сувдан минтақавий даражада 
биргаликда фойдаланишнинг барқарор механизмини ривожлантириш муҳим 
аҳамиятга эга. Бугун давлатлараро дарёларнинг юқори оқимида жойлашган мам- 
чиқмоқда. Бунда нима назарда тутилаётгани ва лакатлар сувни ўз қийматига эга ва 
сотиш мум- у билан боғлиқ бошқа муаммолар 4-бобда куриб кин бўлган иқтисодий 
товар сифатида куриб чиқилади.