Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси

7.3. Электр моторнинг техник қарови ва жорий ремонти
Электр моторнинг техник қарови турган жойида демонтажсиз амалга 
оширилади. У қисмларга ажратилмайди. Техник қаров иш ҳажмига 
қуйдагилар киради: моторни чанг ва ифлосланишлардан тозалаш; ерга 

---

100 
уланиш тармоғининг созлигини текшириш, моторнинг қисмларининг 
маҳкамланишини текшириш, қизиши, иш ҳарорати ва титраш даражаси, 
шовқинини ўлчаш, уланиш контактларини тозалаб, яна маҳкамланиш, 
изоляция қаршилигини ўлчаш, носозликларни йўқотиш. Фаза роторли 
моторларнинг контакт халқалари ва щеткаларининг ҳолати текширилади. 
Техник қаров ўтказиш муддатлари мотор типи, атроф муҳит шароити, ишлаб 
турган иш машинасининг ҳолатига қараб ўрнатилади. 
Қишлоқ ва сув хўжалигидаги 4А, 5А, Д, АИ серияли асинхрон 
моторларнинг техник қарови 3 ойда бир марта ўтказилади. Чангли, намлиги 
юқори хоналарда ўрнатилган моторларда (озуқа майдалагичлар, насослар, 
дробилкалар, гўнг транспортерлари ва ҳоказо) 45 суткада бир марта техник 
қаров ўтказилади. Шундай даврийликда очиқ атмосферада ёки навес остида
ўрнатилган моторларда ҳам техник қаровлар ўтказилади. Сут товар 
фермаларидаги вакуум-насослар юритмалари учун 1,5-2 ойда бир марта 
техник қарови ўтказилади. Ҳар бир гуруҳ иш машиналари хилма хил 
моторларида техник қаров даврийлиги завод йўриқномаларида (ППЗЭСХ) 
ПООР бўйича ёки жойлардаги йўриқномаларга кўра ўрнатилади. 
Электр моторларнинг жорий ремонти махсус гуруҳлар томонидан 
бевосита ишлаб чиқариш - электроцех ёки электрик хонасида ёки махсус 
ремонт цехларида бажарилади. Бунда мотор тармоқдан ажратилади, ерга 
уланиш тармоғидан ажратилади, жойидан ечиб олинади. ПООР системасига 
кўра моторнинг жорий ремонтида қуйидаги жараёнлар бажарилади: техник 
қаровидаги жараёнлар, иш жойидан ечиб олиш, ремонт столига олиб келиб, 
қисмларга ажратиш, чулғамларини тозалаш, статор чулғамларининг 
изоляцияси қаршилигини ўлчаш, агар зарур бўлса уни қуритиш, 
подшипникларни ювиш - тозалаш, текшириш, керак бўлса алмаштириш, 
мотор клеммалар қутиси ва чулғамлари охирларидан чиққан симларнинг 
ҳолатини текшириш, қайта йиғиш, мойлаш, юришида синаш, буёқ қилиш, 
моторни иш жойига ўрнатиш, иш машинаси билан центровка қилиш, юклама 
остида синаш. Фаза роторли моторларда яна контакт халқалари, 
шеткаларининг ҳолати текшириб кўрилади. Зарур бўлса, контакт халқалари 
силлиқланади, щеткалар контакти бутун юзаси бўйича етарли босим билан 
ўрнатилган бўлиши зарур. Шеткалар тез ейилади, шунинг учун улар, 
йўриқномада кўрсатилган кўрсаткичларга жавоб бермаси, алмаштирилади. 
Электр моторлар техник қарови ва жорий ремонтида қуритилганда металл 
юзаси билан изоляция қопламаси (лак) орасида юпқа бўшлиқлар қолади. Бу 
бўшлиқлар эксплуатация ёки сақлаш даврида яна намлик тортиб олиб, 
изоляциясини яроқсиз ҳолга келтириши мумкин. Шунинг учун жорий 
ремонтда электр моторлар қуритилганидан кейин ванналарда изоляцияловчи 
лакга шимдирилиши зарур. Моторни қўшимча лак билан шимдириш ремонт 
технологиясини мураккаблаштиради. Махсус ванна, лак, лакни сифатли 
сақловчи сиғимлар керак бўлади. Бундан ташқари электр моторнинг ремонт 
муддатлари ҳам ортади. Ремонт муддатлари технологик агрегатнинг иш 
цикллари ошмаса, жорий ремонт технологик жараёнга халақит бермай амалга 

---

101 
оширилиши мумкин бўлади. Акс ҳолда ремонтга олинган мотор ўрнига 
резерв мотор ўрнатиш керак бўлади.
Қишлоқ ва сув хўжалиги объектларида ўрнатилган 4A серияли уч 
фазали асинхрон моторларнинг жорий ремонт даврийлиги улар ишлаб турган 
муҳит шароитига қараб, қуруқ муҳитларда 24 ойдан, зах муҳитларда 18 ой ва 
ўта зах ва кимёвий фаол газлар бўлган муҳитларда 12 ойгача бўлади. Эски 
серияли асинхрон моторларда, капитал таъмирлангандан кейин ишлаб турган 
бўлса, жорий ремонт муддатлари 3-6 ойга қисқартирилади. ПООР 
системасида электр ускуналарнинг жорий ремонт ва техник қаров муддатлари 
турли шароитларни ҳисобга олмайди. Шунинг учун ҳар бир технологик 
машинада ишлаб турган электр моторнинг техник қаров ва жорий ремонти 
муддатлари ишлаб чиқилган йиллик эксплуатация графигига, эксплуатация 
картасига, ишлаб турган режимига электр таъминот шароитларига ва бошқа 
эксплуатация шароитларига қараб белгиланади. Электр ускуналар техник 
қарови ва жорий ремонти муддатларини белгилашда уларнинг диагностикаси 
натижаларига эътибор қилинади. Диагностика электр ускуналарда соз ҳолда 
ишлаб турганида ва ремонт олдидан ўтказилади ва бўлғуси ремонт ҳажми 
аниқланади.
Сифатли ўтказилган диагностика тадбирлари электр ускуналар 
ресурсларини аниқлаб беради, ўз хизмат муддатини ўтаб бўлган, 
кўрсаткичлари бўйича эксплуатацияга яроқсиз бўлган электр ускуналар, 
уларнинг қисмлари рўйҳатдан чиқарилиб янгисига алмаштрилади. Натижада 
технологик машиналарнинг беҳосдан тўхтаб қолиши, авария ҳолатлари, 
электр ускуналарнинг буткул яроқсиз ҳолга келиб колишининг олди олинади. 
Ресурси тугаб борган ва кўрсаткичлари чегаравий руҳсат этилган қийматларга 
келган жиҳозларни ремонт қилиш уларнинг ишончлилигини оширади, 
технологик машиналарнинг узлуксиз ишлаб туришини таъминлайди.
Электр моторларнинг эксплуатацион ишончлилигини ошириши учун 
қатор тадбирлар ўтказилади. Қишлоқ ва сув хўжалигидаги электр моторларни 
ишдан чиқишига асосий сабаблар қуйидагилар бўлиши мумкин: оғир атроф 
муҳит шароити (юқори намлик, ток ўтказувчи чанг, кимёвий фаол газлар, 
қуёш, ёғин сочишлар ва ҳакозолар), авариявий ортиқча юкланишлар, 
тўлиқсиз фазада ишлашдан ва бошқа авариявий режимлардан ҳимояланиш 
даражасининг пастлиги ва бошқалар. Оғир муҳит шароитларини ҳисобга 
олиб, электр моторларнинг ишончлилигини ошириш учун электр моторларни 
агрессив муҳитларда ишлаши учун мўлжаллаб ишлаб чиқарилади ва уларни 
конструктив ишланиши, бўйича тўғри модернизация қилинади, ремонт 
пайтида нозик қисмлари алмаштирилади. Яна электр моторлар агрессив 
муҳитдан бошқа хонага чиқарилади, агар бунга технологик жараённи амалга 
ошириш имкони бўлса. Электр моторларнинг ишончлилигини ошириш учун 
заводдан алоҳида муҳитларда ишлаш учун мўлжалланган моторлар ишлаб 
чиқарилмоқда. Уларнинг белгиланишида «СХ» бўлса, демак улар қишлоқ 
хўжалиги шароитилари учун мўлжалланган бўлади, масалан 4АЛ2SCX
4АСХ конструкцияли моторларнинг уланиш контактларига қўшимча ишлов 
берилган, сифатли бўёқ қилинган бўлади. 

---

102 
4АМ, 5А, АИ серияли моторлар модернизация қилинган бўлиб, 
оширилган ишончлиликка эга бўлади. Улар қўшимча изоляцияланган 
бўлиб, ҳимояланиш даражаси юқори қилиб ишланган. Ҳозирда саноатда 
ишлаб чиқарилаётган моторлар қуввати 0,06 кВт дан 400 кВт гача, 0,4кВ 
кучланишда, тезлиги 3000, 1500,1000,750 айл/мин бўлиб, ишланиши 
оширилган ҳимояли универсалдир, улар юқори намлик, кимёвий фаол 
муҳитларда (намлиги 80-10%, аммиак миқдори 20-40 мг/м
3
, CO
2
- 0,03-0.88 
мг/м
3
, Н
2
S-10-90 мг/м
3
, чангланиш даражаси 240г/м
3
гача) ишончли ишлай 
олади. Ҳозирги кунда ҳам ишлаб чиқариш шароитларида эски серияли 
асинхрон моторлар ишлаб турибди ва уларнинг эксплуатациясида, техник 
қаров ва жорий ремонт муддатларини белгилашда уларнинг конструктив
ишланишини ҳисобга олиш зарур.
Электр моторларнинг ишончлилигини ошириш учун энг кўп 
қўлланиладиган услуб лак билан шимдиришидир. Лакни ингибиторлар билан 
тўлдириш ва жараённи 2-3 бор такрорлаш кутилган натижаларни беради. 
Ингибатор лак қатламига эриб дифундияланади ва электр ускунадаги 
бўшлиқларни тўлдиради, намликни сингиб ўтишини тўхтатади. Ингибатор 
сифатида БДН ингибитори олиниши мумкин. У диэтиланил, бензотиазол ва 
параниторфенолларнинг ацетондаги эритмаси бўлиб, ингибиторлар умумий 
лак массасининг 6% ини ташкил қилади. Статор чулғамларининг ён 
томонлари яна бўёқ пуркалиб, бўёқ қатлами билан қопланади ва ваннага 
ботирилади. Кузатувлар кўрсатадики, ингибиторлар билан тўйинган лак 
билан моторлар изоляцияси кучайтирилганда уларда изоляция қаршилиги 
эксплуатация даврида 4-5 марта юқори бўлиб қолади.
Электр моторларни эксплуатация даврида статор чулғамларининг ён 
томонлари энг кўп қизийди, яъни иссиқлик емирилиши энг юқори бўлади. 
Статор чулғамларининг изоляциясини атроф муҳит таъсиридан ҳимоя 
қилишни кучайтириш учун у эпоксид смоласи билан капсулланади. Бундай 
услублар юқори намлик, кимёвий фаол газли муҳитларда қўл келиши 
мумкин. Бунда ишончи эксплуатация муддатлари 8-10 йилга узаяди. Лекин 
капсуллаш технологияси мураккаб бўлиб, у фақат махсус цех ёки заводда 
капитал таъмирлаш пайтида ўтказилиши мумкин. Ундан кейин капсулланган 
чулғамларни ремонт технологияси мураккаблашади. 
Электр моторларнинг эксплуатацион ишончлилигини ошириш учун 
уларни алоҳида хонага олиб чиқиш мумкин, агар технологик жараён шунга 
йўл қуйса, яъни технологик агрегат бевосита объектда бўлиши шарт бўлмаса. 
Бунда технология мураккаблашиши мумкин, қўшимча ток тармоқлари талаб 
қилинади, демак қўшимча маблағлар зарур бўлади. Шунинг учун оғир муҳит 
шароити бўлган ишлаб чиқариш технологияларини лойиҳалаш ва монтаж 
жараёнида бу амалларни бажариш назарда тутилиши зарур. Лойиҳа 
ҳисобларига кўрсатилган ҳаражатлар киритиб юборилади ва техник – 
иқтисодий асосланади.
Электр ускуналарни монтажида ҳам моторларни ишончли ишлаши, 
уларни атроф муҳит таъсиридан ҳимояси ҳисобга олиниши зарур. Масалан 
томда ўрнатилган вентиляторларга (насос станциялари, паррандачилик, 

---

103 
чорвачилик фермалари, иссиқхоналар, устахоналар, пахта, дон пунктлари ва 
бошқа жойларда) ҳавода конденсатланган сув тушиб, унинг изоляциясини 
ишдан чиқариши мумкин. Вентиляция трубалари ўқи бўйлаб томадиган сув 
томчиларидан мотор ҳимоя қилинади, ёки ўқи бўйлаб силжитиб, четроққа 
ўрнатилади. Бунда электр моторларни тўхтаб қолишлари камаяди, улар 
ишончли ишлаб туради. Изоляцияни намланиб қолишдан сақлаш учун, 
моторлар давомли ишламай турганида, чулғамларини, моторни қиздириб 
турилиши мумкин. Бунда мотор ичида зарур микроиқлим ҳосил бўлади ва 
намлик изоляциядан ҳайдалиб, моторнинг қуруқ ва сифатли бўлиши 
таъминланади. Ток билан моторни қиздиришда мотор чулғамлари турли 
схемаларда тармоққа улаб қуйилади. Бунда мотор турган жойида тармоқдан 
ажратилиб, уччала фаза чулғамлари конденсаторлар орқали уланиши, бир 
фазаси тиристор орқали уланиши ёки икки тиристорли схема бўлиши мумкин 
(7.4-расм). Бунда моторга берилган ток миқдори унинг тўхтаб турган ҳолида 
атроф муҳитдан 5,0-10
0
С га ҳарорати юқорироқ бўлишини таъминлаб туриши 
зарур. Бунда моторга намлик ва кимёвий фаол газлар сингиб кирмай қолади. 
Юқоридаги схемалар тармоқ қувват коэффициенти миқдорини ошириш 
имконини ҳам беради.
Конденсаторлар батареяси моторда бирор фаза йўқолган режимларда 
маълум бир муддатга моторни тўлиқсиз фаза режимида ишлаб туришига 
имкон беради. Технологик жараён давом этиб туриши мумкин ва мотор 25% 
гача ортиқча юкланиб ишлаб туради. Агар унинг нормал эксплуатация 
режимида юкланиши 25-30% га паст бўлса, бундай режимда узоқ вақт ишлаб 
туриши мумкин. Технологик машина узлуксиз ишлаб туради. 
7.4-расм. Электр моторнинг чулғамини қуритиш схемаси.
(а) – конденсатор (С) билан, (б) – бир тиристорли схема билан,
(в) – икки тиристорли схема билан электр моторнинг чўлғамини қуритиш 
схемаси.
Бундан ташқари юлдузча схемада уланган конденсаторлар батареяси 
моторни ҳимоя қилиши ҳам мумкин (7.5-расм). Бу ерда конденсаторлар 

---

104 
батареяси сиғими қуйидагича аниқланади. Агар улар юлдуз схемада уланган 
бўлса қуввати 10 кВт гача моторлар учун: 
С=1,3(1+2Р
н
), агар айланиш частотаси