Текшириш учун саволлар
1. Электр мотор эксплуатацияга қандай қабул қилинади?
2. Электр мотор изоляциясига юкланиш режимлари таъсири қандай бўлади?
3. Электр моторда намлик алмашуви ҳақида айтиб беринг?
4. Электр моторларда қандай техник қаров ва жорий ремонт тадбирлари
бажарилади?
5. Махсус электр моторлар эксплуатациясини айтинг?
108
6. Электр моторларнинг эксплуатацион ишончлилигини қандай усулларини
биласиз?
109
8- боб. ЭЛЕКТРОТЕХНОЛОГИК УСКУНАЛАР ЭКСПЛУАТАЦИЯСИ
8.1. Ёритиш қурилмларининг эксплуатацияси
Қишлоқ ва сув хўжалиги электр истеъмолчилари ичида энг кўп
қисмини ёритиш ва нурлатиш воситалари ҳисобланади. Улар нисбатан кам
қувватли бўлсада (P=0.025-10кВ), электр энергия истеъмолининг 8-10%
салмоғини ташкил қилади.
Хоналарни, майдон ва йўлакларни, бино ва иншоатларни ёритиш
нормал иш фаолиятини олиб боришга, ҳаракатланишга, дам олишга қулай
шароит яратади, инсонларнинг турмиш шароитини яхшилайди.
Электр ёритиш ва нурлатиш васиталарининг эксплуататциясида электр
ускуналарни соз холда ушлаш, ёритиш ва нурлатиш режимларига риоя
қилиш, энергия сарфини камайтириш, электр ускуналарнинг техник-
иқтисодий кўрсаткичларни яхшилаш борасида мунтазам ташкилий ва техник
тадбирлар амалга ошириб турилади.
Эскирган лампаларни алмаштириш. Ишлаб чиқариш корхоналарга
турли хил ёруғлик манбалари ишлатилиб келинмоқда. Уларнинг баъзилари
эски лойиҳалар асосида ўрнатилган бўлиб, паст техник иқтисодий
кўрсаткичларга эгадирлар.
Ҳозирда катта хоналарни йўлак ва майдонларни ёритишда мавжуд
чўғланма лампалар, люменесцент лампалар билан алмаштирилмоқда.
Люменесцент лампалар кам энергия истеъмол қилиб, яхши ёритилганлик
ҳосил қилади. Ёруғлик нурларининг тўлқин узунлиги кундузги табиий
ёруғлик нурларига яқин бўлиб, хизмат муддати 5-8 баробар кўпроқдир.
Масалан 100 Вт қувватли чўғланма лампа 1500 люмен ёруғлик оқими берса,
40 Вт ли люменесцент лампа 3000 люмендан кўпроқ ёруғлик оқими беради.
Бундан ташқари лампаларда эксплуатация давомида ёруғлик оқими камайиб
боради. Масалан хизмат муддати охирида чўғланма лампада ёруғлик оқими
15% камаяди, люминесцент лампада- 45%, юқори босимли ДРЛ лампада-
30%. Шунинг учун, айниқса разрядли лампаларни, хизмат муддати битгач (8-
10 минг соат) янгиларига алмаштириш, янги ёруғлик манбалари ўрнатиш
керак бўлади.
Ёруғлик қурилмаларининг иш режимларини автоматлаштириш электр
энергия истеъмолини тежаш, лампаларнинг хизмат муддатларини ошириш,
оптимал ёритиш режимини таъминлаш имкониятини беради. Ташқи
майдонлар, кўчаларни ёритиш тизимини автоматлаштириш учун ФР-2, ФРМ,
АО типли фоторелелар, программали бошқариш қурилмалари (ПРУС) ва
бошқалар ишлатилади. Программали ростлаш тизимлари ёрдамида ички
хоналарни ва ташқи ёритишни ишчи режими, навбатчи режими, аварияли
режими ва бошқа режимлари танлаб ишга туширилади. Технологик
жараёнларни тунги сменаларда оптимал режим билан ишлаб туришни
таъминлайди. Турли хил қишлоқ ва сув хўжалиги объектларида электр
ёритиш воситаларини марказлаштирилган ҳолда бошқариш учун импульсли
110
телебошқариш тизимлари, компьютер тармоғи билан боғланган тизимлар
ишлаб чиқилган. Бошқариш тармоғи ўрнига объектдаги 0,4 кВ ли тармоқдан
фойдаланса бўлади. Ёритиш тармоғида номинал кучланишни ушлаб туриш
айниқса чўғланма лампалар учун муҳимдир. Кучланиш пасайганда лампанинг
ёруғлик бериши тез пасайиб боради. Кучланиш ортганида эса лампанинг
хизмат муддати тез қисқаради. Масалан, агар кучланиш 10% га ортиқ бўлса,
чўғланма лампа 1500 соат ўрнига Т=300 соатгина ишлай олади, 15% га ортиқ
бўлса, Т=90 соатни ташкил қилади. Ёритиш тармоқларида кучланиш ортиши
назорат қилинади. Куч трансформаторининг иккиламчи чулғамида кучланиш
автотрансформаторлар, тиристорлар, резисторлар ёрдамида чегаралаб
турилади. Улар кучланишни стабиллаштириб ёки чегаралаб туриш
режимларида бўлишлари мумкин. Бундай қурилмалар бир неча гуруҳ ёруғлик
манбалари тармоғида кучланишни автомат ростлаб туради. ПУЭ қоидалари
бўйича ёритиш тармоғида кучланишни ўзгариши ±2,5% деб белгиланган.
Кучланиш хавфи лампалар трансформаторга яқин ёки тармоқ охирида бўлса
мавжуд бўлади. Чунки паст кучланишли тармоқларда оптимал тармоқ
узунлиги 0,2-0,4 км бўлиб, бу масофа ҳар доим ҳам шундай бўлмайди. L=500
метрдан ортса кучланиш меъёридан паст бўлиб кетади. Трансформаторга
яқин жойларда эса кучланиш меъёридан юқори бўлади. Кучланиш паст
бўлиши люменесцент лампаларни ишга туширишда кўпроқ сезилади.
Ёруғлик манбалари тоза сақлаш. Кўпчилик ёритгичлар, лампалар шиша
сиртли бўлади ва уларни тозалиги, чанги артилганлиги, ёруғлик бериш
кўрсатгичларига таъсир қилади.
Ёруғлик нурларидан самарали фойдаланиш учун хоналарнинг ички
деворларини оқ ва очиқ рангларга бўяш ойналарни оқ пардалар билан тўсиш
зарур.
Агар хона деворлари ва шифти оқ рангда бўлса, ёруғлик нурининг
қайтиш коэффициенти η= 75% бўлади. Деворлар чанг ёки сувоқ бўйича
қолган бўлса η = 10-15% ни ташкил қилади холос.
Шунинг учун хона деварлари ёритгичлар сирти белгиланган
муддатларда тозалаб турилади. Ёритгичларни тозалашда улар тармоқдан
ажратиб қўйилади. Кучли чанг ажралиб турувчи хоналарда (озуқа цехи, пахта
тозалаш цехи) 15 кунда бир тозалаб турилади. Бошқа биноларда объект
ҳарактерига қараб 1 ойдан 4 ойгача бир марта тозалаб турилади.
Нурлатиш қурилмаларининг нурлатиш режимлари уфирметрлар
ёрдамида назорат қилиб турилади. Улар ультирабинафша (ОБУ, ОБШ,
ОБНУ) ёки инфрақизил нурлар (ССПО, ОРИ, ЭО, ОРК-2, ОУ-4) ёки
унвирсал (ККУФ, «ЛУГ») бўлиши мумкин. Ҳар бир қурилманинг
эксплуатацияси шароитларидан келиб чиқиб техник қаров муддатлари
белгиланиди. Технологик талаблардан келиб чиқиб ҳар бир қурилманинг иш
режимлари белгиланади. Қурилмалар эскиган сари уларни иш муддатлари
(нурлатиш вақти) ортиб бориши зарур. Агар лампадан чиқаётган нурлар
интенсивлиги 30% дан ортиқ пасайса, у янгисига алмаштирилиши зарур.
Нурлатиш қурилмалари ишлатилганда хоналар шамоллатилиб турилиши,
111
тирик организимларига таъсирлари ҳисобга олиб иш режимлари аниқланиши
зарур. Барча санитар ва хавфсизлик техникаси қоидаларига риоя қилиб ишлар
бажарилиши зарур. Хизматчилар махсус кўзойнак, ҳимоя кийимида
бўлишлари лозим.
Ёритиш ва нурлатиш воситаларининг техник эксплуатацияси уларни
ишончли ишлаб туришини таъминловчи техник хизмат кўрсатиш ва жорий
таъмирларни ўз ичига олади. Ёритгичларни техник хизмати режа асосида 3-6
ойда бир марта ўтказиб турилади. Техник хизмат кўрсатиш тадбирлари
технологик пауза вақтларда лампаларни ўрнатилган жойда ўтказилади.
Типавий иш ҳажми қуйдагиларни ўз ичига олади: ёритилганлик, ёруғлик
нурлари
миқдорини
ўлчаш;
чанг
ва
ифлосликлардан
тозалаш;
қурилмаларнинг ишчи ҳолати текширилади, лапаларнинг қуввати ва бошқа
кўрсатгичлари режим кўрсатгичларига тўғри келиши текширилади, шиша
колба ва тўсиқлар бутунлиги, корпусда ёриқлар йўқлиги кўрилади, патрон
кўздан кечирилади ва тозаланади, уланиш контактлари текшириб тозаланади,
бўшашган махкамланишлар қотирилади, арматурага кириш жойларида
симларнинг изоляцияси текширилади, корпуси ерланганлиги текширилади,
арматура ҳолати, лампанинг жойлашганлик ҳолати кўрсатилади. Газразрядли
лампаларнинг ишга тушириши ростлаш воситаларининг ҳолати
текширилади: дроссел, конденсатор ва стартер ишга яроқли бўлиши зарур.
Ёритиш ва нурлатиш курилмаларнинг жорий таъмири йиллик техник қаров ва
таъмир графиги асосида 12-24 ойда бир бор ўтказилади. Жорий таъмир
ёритгичларни жойидан ечиб олиб, махсус жойда ёки устахонада таъмир
қилинади. Бунда қуйдаги тадбирлар бажарилади: қурилмани тозалаш,
қисмларига ажратиш, носозликларни аниқлаш, изоляциясини текшириш,
зарур бўлса тўғирлаш, бўёқ қилиш; тўсувчи ромини оқ рангга бўяш, схемани
яна йиғиш деталларни жойига маҳкамлаш, симларнинг изолициясини,
контактлари созлиги, лампаларнинг бутунлиги текшириб кўрилади. Тўлиқ
йиғилган қурилмаларни ишчи ҳолати тармоққа улаб текшириб кўрилади,
ёруғлик оқими ўлчаб кўрилади.
Газразряд лампали ёритгич ва нурлатгичларда яна ҳимояловчи шиша
тўсиқ ва ромнинг ҳолати, резиторлар созлиги, конденсатор, дроссел,
статерларнинг ишчи ҳолати текширилади. Зарур бўлса, носозликлар жойида
йўқотилади. Ёритгич ва нурлатгичлар эксплуатациясида узилишлар
бўлмаслиги учун электротехник хизмат баъзасида уларнинг эҳтиёт қисимлари
бўлиши зарур. Мавжуд лампалар миқдоридан фоизларда: чўғланма лампалар
учун- 100%; газразриядли лампалар 20…40%; патронлар- 2%; стартёрлар-
6%; дроссел- 3%; ҳимояловчи шиша тўсиқлар- 12%; зичловчи резина
балдоқлар- 20%.
Ёритиш ва нурлатиш қурилмаларини техник эксплуатация қилиш
қоидаларига риоя қилмаслик, уларнинг самарали ишлашини пасайтиради ва
хизматчи ходимлар ва ҳайвонларни электр токи билан шикастланиш хавфини
оширади. Электр қурилмаларида авария содир бўлганда қаттиқ қизиш
ҳоллари вужудга келади, бу ҳолат деталларни ўта қизишига ва ёнғин
чиқишига ёки портлашига олиб келиши мумкин.
112
Ёритиш ва нурлатиш қурилмаларини эксплуатацияга қабул қилиб
олинаётганда қуйидагилар текширилади:
1) қурилмалар томонидан ҳақиқий ёритилганлик ёки нурлатилганликни
таъминлаганлиги;
2) ўтказгич симларни маркаси, уларнинг кўндаланг кесим юзаси ва
жойлаштириш усулини лойиҳага мослиги;
3) ўтказгич симларни улаш схемаси ва фазалар бўйича юкланишларни
тақсимланиши;
4)
сақлагич элементларни лойиҳага мослиги;
5) изоляцион таянчларни, аппаратларни, деталларни, конструкцияларни
қотириш ишончлиги;
6) ўтказгич симларнинг изоляция қаршилигини меъёрларга мослиги.
Ёритиш ва нурлатиш қурилмаларини эксплуатация қилишдан мақсад
қурилманинг ҳамма элементларини соз ҳолатда ушлаш ва уларни самарали
ишлашини таъминлаш. Қурилмалар яратаётган ўрнатилган даражадаги
ёритилганликни
ёки
нурлатилганликни
таъминлаш
учун
тармоқ
кучланишининг қийматини ҳамда ёритгич ва нурлатгичларнинг умумий
ҳолатини текшириб бориш керак. Кучланиш қийматини ҳаддан ташқари
ўзгариши сабабларини аниқлаб, уни тезда бартараф қилиш керак.
Ёритгичларни тозалаб туриш катта аҳамиятга эга, чунки чанг ҳисобига
уларнинг ФИК ҳамда ёритилганлиги 1,5…2 марта камайиши мумкин.
Ёритгич ва нурлатгичларни тозалаш даври уларни қандай шароитда
эксплуатация қилинишига боғлиқ: кўп чангли хоналарда-ойига тўрт марта;
кам чангли хоналарда-ойига икки марта; ташқи ёритишда-йилига уч марта.
Нормал муҳитли хоналарда изоляциянинг ҳолатини икки йилда камида
бир марта ва оғир муҳитли хоналарда йилига камида бир марта текшириш
керак. Ўтказгич сим изоляциясинг қаршилиги иккита ёнма ён турган
сақлагичдан кейин узгичларни ёқилган, эрувчан қуйма олиб қуйилган ва
лампа бураб олинган ҳолатида ўлчанади. Изоляция қаршилигининг қиймати
0,5 МОм дан кам бўлмаслиги керак.
Нурлатиш қурилмаларини ишлатиш учун уларга нурлатиш режими-
нинг график-жадвали тузилади. Тармоқ кучланишининг ўзгариши 5% юқори
бўлганда берилган нурланишни нурлатиш режимига мос ўзгартириш керак
бўлади. УБ нурлари манбалари яратаётган нурлатилганликни маълум
даврларда уфиметр билан текшириб туриш керак. Лампани эскириш даври
ошиб борган сари мос равишда нурлатилганлик вақтини ҳам ошириб бориш
керак. Ёритиш қурилмаларининг олдинга юриш-қайтиш ҳаракати
автоматлаштирилган бўлади. Қурилма тўхтаганда автоматик равишда тармоқ
кучланиши узилади.
Нурлатиш ёки ёритиш қурилмаларидан фойдаланаётган хизматчилар
техника хавфсизлиги бўйича камида III-гуруҳ квалификациясига эга бўлиши
керак.
Айниқса,
насос
станциясида
нурлатиш
қурилмаларидан
фойдаланганимизда хизматчиларни хавфсизлигига эътибор беришимиз зарур,
чунки насос станцияси ўта хавфли хоналар категориясига кирадилар.
Do'stlaringiz bilan baham: |