Œзбекистон республикаси олий ва œрта махсус таълим вазирлиги œзбекистон давлат жа²он тиллари



Download 2,27 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/75
Sana18.04.2022
Hajmi2,27 Mb.
#559749
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   75
Key words:
style, composition, art, voice, plot, image, subject, national tradition.
Бадиий ижодда, шунингдек, ўзбек єиссачилигида іам ёзувчининг ўзига 
хос услуби жуда кўп муаммоларни єамраб олувчи теран маънога эга. Ада
-
биётшунос Ў.Носиров бу іаєда шундай ёзади: «Ёзувчининг іаётни образли 
ўзлаштириши, унинг оригинал бадиий картинасини яратишда таланти, ижодий 
мустаєиллиги, ўзига хослиги, іаётий факт ва іодисаларни, инсоний муносабат
-
ларни янгича талєин єилиши, «янги сўз» айтиш маіорати, адабиётда ўз овози, 
ўз услубини яратиш муіим аіамиятга эга. Чунки бадиий ижод іар бир автор
-
дан ижодий мустаєилликни, тасвир предметига субъектив муносабатни таєозо 
этади»[Носиров О., 1981; 73]. 
Кейинги йиллар ўзбек єиссачилигида То¿ай Муроднинг ўзига хос ўрни 
шундаки, у бадиий тасвир ва воєеликни руіий далиллаш йўлини теранлик би
-
лан ифодалайди. Єуйида биз унинг икки єиссасини таілилга олиб кирамиз.
То¿ай Мурод 70-йилларнинг ўрталарида янгича бир услуб билан адабиёт
-
га кириб келди. Дастлаб унинг єиссалари таниєли ёзувчилар, адабиётшунослар 
орасида турли баісларга сабаб бўлди. Іатто муаллиф ўтмишни идеаллаштираёт
-
ган ёзувчи сифатида танєид єилинди. Лекин ёзувчи халєимизнинг миллий анъа-
налари, урф-одатларини ўз асарларида севиб ифода этишдан єайтмади. Ёзувчи 
єатор єиссаларида ўз эътиєодига собит эканлигини исботлади.
«Давра» муаллифнинг мана шундай асарларидан саналади. Ушбу єисса 
миллий анъаналар єата¿он этилган йилларда яратилди ва нашр этилди. Ёзув
-
чи ўз асарининг дастлабки сатрларидаёє тўйларга чорловчи ўзбек халєининг 
єадимий урф-одатларини олиб киради. 
«– Одамлару одамлар, то¿да битган бодомлар, эшитмадим деманглар! Бугун 
іа-а-амма Зулфиєор полвонникига тўйга!. 
Эгар єошига тўн солиб олган жарчи гузарма-гузар от ўйнатиб, Хўжасоат 
єишло¿и аілини тўйга чорлади. Хиёл ўтмай, тўй бекаси отда эшикма-эшик 
юриб, хонадонларни алоіида-алоіида айтиб чиєди. Хонадон бекалари, єурує 
кетманг, дея, эгар єошига тўн илдилар»[Мурод Т., 1994; 3]. 
Бу муєаддима ўзбек тўйларига хос єадимий урф-одатлар даврнинг бадиий
инъикоси билан уй¿унлашган іолда жуда ихчам ва образли манзарада берил
-
ган. Аёллар турли таомлар билан, эркаклар іам тўйга тўёна билан кела бош
-
лайдилар. Наби оєсоєол меімонларни ўзига хос тарзда тўйга чорлаб, йўл-
йўриєлар бериб туради. Тасвирда болаларнинг сочєиларни териб олиши, турли 


5
2019/1
АДАБИЁТШУНОСЛИК
ўйин ўйнашлари ёрєин акс этган. Ёзувчи давр манзарасини китобхон кўз ўнгида 
гавдалантира олган.
Тўйхонада дошєозон осилиши, элга кўпкари ва курашли тўй берилиши 
оєсоєол томонидан эълон єилинади. 
Іаєиєатан юртнинг оєсоєолисиз тўй бўлмаслиги асар руіига сингдириб 
юборилган. 
Даврнинг бадиий инъикоси, халє удумлари бирин-кетин тасвирга кирити
-
ла бошланади. Даврадаги турли-туман халє ўйинлари яшинмачоє, гир, чанговуз 
базми ва бошєа ўйинлар тасвирланади. 
Шундан сўнг полвонлар ўртасидаги кураш ва ¿олиблар учун бериладиган 
совринлар іаєида фикр юритилади. Бўри полвон курашда іалоллик бўлишини 
айтади. Єиссада бош ¿оя кўзга ташланади. Бўри полвон билан Насим полвон 
саргузаштлари асар сюжетига кириб келади.
Ёзувчи асарнинг таъсир кучини ошириш маєсадида тасвирда сир саєлаш 
усулидан унумли фойдаланади.
«Бўри полвон даврага кирди.
Ана, Максим полвон, Алимардон. Шоди, бу... Бўри полвон беихтиёр тўхтади. 
Жуда таниш юзга кўзи тушди. Бу ким бўлди экан? Эслолмади. Іайрон бўлиб 
яна єаради. Бармоєлари билан кўзларини уєалаб тикилди. Ўша юзни аниє 
кўрди. "Ё тавба, – деди пичирлаб, – Худди Насимга ўхшайди-я. Ё чини билан 
Насиммикин? Йў¿-э, у кўпкарида отдан йиєилиб бир кўзи ожиз бўп єолган, деб 
эшитиб эдим. Бунинг икки кўзиям... Та¿ин бир єарайин-чи!...»
Іа, бу Насим полвон эди!
Насим полвон даврага єараяптими ё узоєларга назар соляптими, билиб 
бўлмас, бошини тик тутганча кўзи ожизларга хос, шоирона ўтирибди.
Бўри полвоннинг кўнгли уюшиб кетди. Насим полвонга жуда-жуда раіми 
келди. Єулочини кенг очиб: «Насим ошна!» – демоєчи бўлди. Аммо кўнглининг 
туб-тубида яшириниб ётган нимадир... нимадир... бу истагини рад этди.
У бошини маъюс эгиб, бурилди. Бир єадам босиб елкаси оша яна єаради. 
Даврадаги овозларни эшитмай, одамларни деярли кўрмай єолди. Унинг кенг ел
-
каларидан нимадир босар, нима бўлса іам жуда о¿ир, зилдай о¿ир эди. У мадо
-
ри єуриб, кўзи тиниб, єур четига ўтирди. Ёнидаги одамга ўгирилди;
– Тўра оєсоєол, Насим полвоннинг кўзи...
– Бечора отдан ёмон йиєилган экан, зарбидан бу кўзиям оєиб тушибди» 
[Мурод Т., 1994; 12].
Тасвир эътиборга лойиє. Насим полвон таєдири эса ўєишга арзигулик 
саргузашт. Тасвирдаги бу моіирона чизгилар єисса муаллифининг истеъдодидан 
далолат. Биз Насим полвон билан Бўри полвонларнинг болалик саргузаштлари
-
ни ўєир эканмиз, уларда іаётнинг биз кўриб юрган ошкора томонлари – тухум 
уриштириш, пода боєиш сирлари болаликдаги дўстликнинг сеір тўла ташвиш
-
лари билан танишамиз. Бу жараёнда биз кўришга улгурмаган бадиий кашфи
-
ёт янги єаірамонлар, янгича талєиннинг мавжудлигига дуч келамиз. Насим 


6
2019/1
АДАБИЁТШУНОСЛИК
ўсмирлик ёшидаёє алдаб яшашни маєсад єилган. У туфайли Момоєиз билан 
Бўрининг орасига ёл¿он, сурбетлик аралашади.
«Бояги тун. Чўпонлар гулхани Элас-элас єўшиє...
Айт айтгичингни, Насим, єизлар ёмон хаёлга боради.
– Момоєиз, Бўри сенга бир гап айтаман, деб юрибди.
– Биламан, айтолмаяпти.
– Момоєиз, у менга кўнглини ёрди, тайин айт, деди.
– Ўзимга айтишга уялган гапни сенга асло айтмас.
– Айтишга бет чидамайдиган гап-да, Момоєиз, айтайинми нима деди? 
Момоєиз билан ўйнагим келаяпти... єўйнига кираман, деди.
– Ё пирим, чини билан шундай дедими?
– Алдасам, кўр бўлайин.
– Унда, Бўрининг бетига єарамаганим бўлсин. Бетини мурдашўй кўрсин! 
– Та¿ин унга айтиб юрма, ошна деган отимиз бор» [Мурод Т., 1994; 21].
Ўроєєа чиєєан єизлар. Хирмон іайдаётган йигитчалар. Ана шу даврнинг 
маънавий єиёфасини ёзувчи икки адабий єаірамон елкасига юклаётир. Шулар
-
дан бири Бўри – у диёнатли дўст ва севгида садоєатли инсон. Иккинчиси На
-
сим – у алдоєчи, дўстига хиёнаткор, єасамхўр шахс.
Тасвирда бадиий сўз кучининг мудроє єалбга титроє солиши, унинг китоб
-
хонни бефарє єолдирмаслиги аён бўлади. 
Сўз єудрати, сўзнинг єалбга оіангдек єуйилиб келиши То¿ай Муроднинг 
ўзига хос услуби, яъни унинг бадиий тасвир йўналиши деса бўлади. 
Ёзувчи ўзининг бадиий тасвирида єаірамонлар дунёсини іамда уларни 
руіий-психологик жиіатдан далиллаш орєали бадиий манзара яратади. Асар 
єаірамони Бўрининг образида оддий халє вакилига хос бўлган хислатларни 
кўрамиз.
Єиссада Бўри полвоннинг бадиий образи яратилган. У тў¿рисўзлиги ту
-
файли алдамчи Насимдан юз ўгиради. Тантилиги сабаб эл орасида іурмат 
єозонади. Ёзувчи Бўри полвон образини яратар экан, унинг китобхонга номаъ
-
лум бўлган єирраларини очиб беради. Єиссада Бўри полвоннинг єўш іайдаш 
чо¿идаги хиргойисини эслайлик. У ёл¿из єолган пайтда дардини жониворга ай
-
тади. Аслида эса ёзувчи муаллиф нутєи сифатида Бўри полвоннинг дунёсини 
очиб бериши мумкин эди. Бироє То¿ай Мурод осон йўлдан бормайди. У ўзига 
хос йўл танлаб Бўри полвоннинг іам, Насим полвоннинг іам ички дунёсини 
кашф этади. 
Регарда ўказилган катта бир тўйга бутун Сурхондан полвонлар боради. 
Худди ана шу тўйга Бўри полвон колхоз раисининг таклифига «тобим йўє» деб 
жавоб беради.
Бу курашда Ўтан полвон бел олишиб Сурхоннинг манман деган полвонла
-
рини до¿да єолдиради. Регарда ўтказилган бошєа бир даврада Ўтан полвоннинг 
елкасини Бўри полвон ерга тегизади. Мана шу воєеаларнинг тасвирида ёзувчи 
Бўри полвон образида даврнинг ва миллатнинг ўзига хос єирраларини бадиий 
ифодалашга эришади.


7
2019/1
АДАБИЁТШУНОСЛИК
Катта курашда Насим полвон кетма-кет икки полвонни йиєитади. Бако
-
вул Насим полвоннинг омадидан хурсанд бўлиб уни алєайди. Бу іолат Бўри 
полвонга таъсир єилади ва ¿урури уни яна даврага чорлайди.
«– Сизни ошнаси деб ўйлаб...
Бўри полвон – Бўри полвонлигини єилди. Азалдан полвон халєида сал... 
камроє бўлади, деган гап бор. Йўє, полвонларда кам эмас. Уларнинг вужудида 
іовур бор. Полвон – єони тез одам. Полвон кўпкарига боєилаётган от каби 
асов бўлади.
Бўри полвон белбо¿ини єўлига олиб, алп-алп одимлар отиб, даврани айла
-
на берди.
Насим іам чиєиб, Бўри полвоннинг изидан юрди. Іалиги дабдаба єаёєда... 
Елкалар єисиє, єадамлар омонат...
Зўрдан зўр чиєса оё¿и типир-типир!
Бўри полвон унинг юзига єарамади. Даврада кимдир саросима билан 
єабатидагига деди:
– Икки ошна-я. Охир замон бўляптими дейман»[Мурод Т., 1994; 28]. 
Бу тасвирда инсон руіиятининг єанчалик мураккаблигини англаш єийин 
эмас. Яъни ёзувчи адабий образ яратишнинг ўзига хос йўлидан борган. Муаллиф 
Бўри полвон ва Насим адабий типида контраст іаёт воєеаларини теран талєин 
этган. Єиссада бош єаірамон Бўри полвон образида ички монологдан унумли 
фойдаланган. Бинобарин, Бўри полвон халє анъаналарининг умрбоєийлиги, маъ
-
навий меросимиз, урф-одатларининг абадийлиги іаєида ўйлайди.
«Биз полвонлик мактабида ўєимадик. Полвонлик бизга ота мерос, пушт
-
дан-пуштга, єондан-єонга ўтиб келяпти. Полвонликнинг кўзга кўринмас, тил би
-
лан тушунтириб бўлмайдиган шундай сирлари борки, буни фаєат томирида пол
-
вонлик єони борларгина билади. Биз биламиз! Бу сирлар іеч бир китобда йўє. 
Мана, менинг ўзим Сурхон воіасида мендан йиєилмаган полвоннинг ўзи йўє. 
Ўша мактаб кўрган спорт мастерлариям я¿ринимдан ошиб кетган...»[Мурод Т., 
1994; 33-34].
Бу Бўри полвоннинг ўйлари эмас, балки ижодкорнинг іам єалбида кеча
-
ётган туй¿улар силсиласи деб єараш мумкин. Давр ва тараєєиёт жараёнидаги 
іаётий масалалар ёзувчининг єалб призмасидан ўтади. 
Тасвирда ёзувчи полвонлар іаётини, уларнинг илми амалини чуєур 
ўрганганлиги намоён бўлади. Лекин ёзувчининг образли ифодаси бўлмаса, 
халєнинг турмуш тарзи бадиий ифодаланмаса, шубіасиз, єисса урф-одатларнинг 
шунчаки баёни бўлиб єолаверарди.
Єиссада То¿ай Мурод халєнинг урф-одатлари, миллий єадриятларини 
іимоя єилишга отланган фидойи ёзувчи сифатида намоён бўлади. 
Асарда жуда кўп курашлар тасвири берилган.
Єисса сўнгида Бўри полвоннинг ў¿ли Тиловбердининг Насим полвоннинг 
ў¿ли Абрай полвондан йиєилган тасвири берилади. Абрай полвон іам руіан, 
іам жисмонан ¿олиблик ¿урурини туяди.


8
2019/1
АДАБИЁТШУНОСЛИК
Єиссада Бўри полвоннинг ўй-хаёллари ниіоятда таъсирчан усулда бери
-
лади.
Хусусан, Бўри полвоннинг болалик чо¿ларини эслашда іам чуєур маъно 
бор. Ёзувчи бу хаёллар орєали Бўри полвоннинг руіий оламини бе¿убор ички 
дунёсини теранроє очиб беради. Кучли руіий далиллаш йўли бу.
«Насим ошна, кўзимга кўриниб, ярамни янгиладинг. Уё¿и етмагандай, мана, 
ў¿лимниям йиєитдинг!
Билиб єўй, ошна, изингдан сурганим-сурган. Єаерда давра бўлса, изинг
-
дан єувиб бораман. Тиловбердини ў¿линг билан уч сафаргача олиштираман. 
Борди-ю, уч мартасидаям ў¿линг ўктам келса, унда, на илож, учдан кейин пуч ...
Бари бир єўймайман! Ана, невараларим бор. Яхшилаб эшитиб ол, ошна, 
насиб бўлса, неварамни неваранг билан олиштираман! Ишончим комилки, нева
-
рам бобосининг орини олади! 
Сен кўрмаяпсан, ошна, ой ботиб, юлдузлар бирин-кетин сўниб бораяпти. 
Ў¿лим ўктамлигида юлдузлар ёнгани ёнган эди. Ў¿лим ма¿луб бўлгач, билмай
-
ман, сўнгани сўнган...»[Мурод Т., 1994; 70].
Бу олинган парчада Сурхон воіаси одамларининг ўзига хос тантилиги ба
-
диий ифодасини топган. Маълумки, полвонлар азалдан ориятли бўлишади. Бу
-
нинг замирида полвонларга хос бўлган ¿урур, айни пайтда нафсоният іам ёта
-
ди. Чунки улар халєнинг кўз олдида ул¿айишади. Модомики, шундай экан, улар 
халєнинг назаридан єолишни, ўлим билан баробар кўришади. Шунинг учун іам 
Бўри полвон ўз юлдузининг мангу ёнишини жуда-жуда хоілайди.
Юлдузи сўнган одамнинг єадр-єиммати йўєолишини іам билади. Шу боис 
іам єисса сўнгида ориятли халєнинг юлдузи мангу порлаши Бўри полвон сиймо
-
сида очиб берилади. Асарда Бўри полвон тилидан берилган психологик нутє ха
-
рактерига кўра диалогик моіиятга эга. Унинг іар бир фикри, жумласида диалогик 
хусусият, Насим полвон фаолиятига нисбатан контраст мавжуд. Єиссадаги бундай 
хусусият рус олими М.Бахтиннинг «Іар єандай монотоник нутє аслида диалогни 
ифода этади», – деган хулосасига іамоіангдир[Бахтин М.М., 1963; 118].
Сўнгги йилларда яратган єиссаларида То¿ай Мурод даврнинг бадиий инъи
-
косини яратишда ўзига хос йўлни танлади. Унинг єатор єиссаларида биз айнан 
шундай жараённи кузатамиз. То¿ай Мурод єаламга олган мавзулар миллий-маъ
-
навий єадриятлар билан уй¿унлашиб кетганлиги учун іам аіамиятлидир. Ёзув
-
чи іур, озод єаірамонлар яратади ва уларнинг сиймоларида миллий ¿урур билан 
ёниб яшаётган оддий инсонлар гавдалантирилди. Ёзувчининг «Єўшиє» (1986) 
єиссаси ¿аройиб воєеаларни єамраб олади. Асар армиядан ў¿илнинг єайтиб ке
-
лиши тў¿рисидаги хабардан бошланади. Хумор момо аскарликдан єайтган ў¿ли 
хабарини келтирганларга баіоли єудрат суюнчилар улашди. 
Ёзувчи халєимизнинг ўзига хос анъаналарини шундай тасвирлайди.
«Ў¿ли остонада турганини кўрган момо, эндиги атайдигани охирги суюн
-
чи эканини билган момо, уч йилдан буён ў¿лини со¿инавериб, юрак-ба¿ри эзи
-
либ юрган момо, йўєчилигиниям эсдан чиєариб єўйиб, єисир єолган молини 
атаб юборди:


9
2019/1
АДАБИЁТШУНОСЛИК
– Анави молимни атадим, бор-э!»[Мурод Т., 1987; 72]. 
Бу билан ёзувчи миллий єадриятлар, юксак инсоний туй¿улар наєадар 
улу¿лигини кўрсатади. Хумор момо образи ана шундай єадрият соіиби бўлган 
сиймолардан бири. Ёзувчи бу образ орєали келажакка умид билан боєаётган 
фарзанди учун іеч нарсани аямайдиган ўзбек оналари тимсолини яратади. 
Асарда давр ёшларига хос баъзи бир иллатлар аскар ў¿ил образида умумлаш
-
тирилиб берилади. 
«–Мамаша, где... как эта, как... да-да, где папаша? 
Хумор момо, бу нима деяпти, деган бўлиб, даврадагиларга жавдираб єаради. 
Русчани чала-чулпа тушунадиган жувозкаш тилмоч бўлди: 
– Отасини сўраяпти шекилли, хола.
– Іа-а, отангми, отанг єирга арпа ўроєєа кетиб эди, улим. Хабар етган 
бўлса іали-замон келиб єолади. 
Аскар тушунарли, дегандай бош ир¿ади. 
...Аскар эрталаб туриб, бадантарбия єилди. Белигача ялан¿оч бўлиб, іовлини 
айланиб чопди. Оё¿ини кўтариб, бебилчагини пешонасига теккизди. Єўлларини 
ерга тираб, ётиб турди: 
– Раз-два-три, живо, сержант, Арзиєулов!»[Мурод Т., 1987; 72-73]. 
Инсон – давр фарзанди. Сержант Арзиєулов іам ўша даврда ту¿илган. 
Ўша замоннинг тарбиясини олган. Шундан кейин ёзувчи сержант Арзиєуловни 
китобхонга яєиндан таништира бошлайди. Аскар икки йил давомида бутунлай 
ўзгарган. Маълум бир тарбиянинг таъсири остида єайтади. Єисса єаірамонининг 
бачкана єилиєларига китобхон іам кўника боради. Турмуш іаєиєати сержант 
Арзиєулов образида типиклаштирилган ва бадиий ифодасини топган. 
Ў¿лининг армиядан келганига хурсанд бўлган ота, кўнгил етарларини чор
-
лаб тўй ўтказди. Ў¿ли эса іамон ўзга тилда чулдирайверди. Бу іол отасини 
ўзгалар олдида мулзам єилди.
«Отаси у деди, бўлмади, бу деди бўлмади. Аскар гапни корламади. Отаси 
шу чиндан іам ўзимнинг ў¿лимми, ё бошєа бировми, дегандай аскарнинг уё¿идан 
єаради, буё¿идан єаради. Аниє бир гапга келолмади. Кейин шу ўзимнинг ў¿лим 
экани іаєєост чин бўлсин, ё, ёл¿он бўлсин, дея єўлига єамчи олди. Аскар отаси
-
нинг ниятини пайєади шекилли, юлєиниб чиєиб іовлини айланиб єочди.
– Вой энажон, ўлдим-э!..»[Мурод Т., 1987; 74]. .
Бу билан ёзувчи ўзи єаламга олган даврдаги баъзи ёшларнинг маънавий 
єашшоєлигини, бир тарафдан содда-баёвлигини очиб беради. Бу асардаги аскар 
єиёфасида ўз аксини топади. Ота кечаги куннинг іаєиєатлари билан яшаётган 
образ, у иккинчи жаіон урушида єатнашиб, ўзининг фуєаролик бурчини адо эт
-
ган. Лекин тилидан, динидан тонмаган. 
Энди ёзувчи давр тасвирини янада чуєурлаштиради. Яєиндагина іарбий 
хизматдан єайтган, шоирликка даъвогар «истеъдод» пойтахтда.
«Ижарасига келиб, эшикни ичкаридан єулфлади. Шеърларини чалєанча 
ётиб ўєиди, тик туриб ўєиди, ўтириб ўєиди.
Турсунєул ўзини катта шоир іис єилди.


10
2019/1
АДАБИЁТШУНОСЛИК
Расмдаги юзига, єулоєларини ёпиб турган сочларига тикилиб, ўзини ХIХ 
аср буюк шоирларига ўхшатди. Кейин яна айниди: «Улар соєол єўйган, труб
-
ка чеккан, Йўє, ўхшамайди».
Даріаєаєат, єадимги улу¿лар соєол єўйган, тамаки чеккан. Нимага энди 
Турсунєул соєол єўйиб, тамаки чекмас экан? Іамма соєолини олиб, сигарета 
чекиб юради. Йўє оддий халєдан фарє єилиш керак...
Турсунєул газетадаги исм-фамилиясига, бот-бот тикилди. Пичирлаб ўєиди: 
Турсунєул Орзиєулов! Пешонаси тиришиб, энсаси єотди. Бунча узун! Исми фа
-
милия, деганиям шунча узун бўладими!. Яна та¿ин жарангламайди! Умуман, шо
-
ирнинг исми шарифига ўхшамайди! Шоирнинг номи жаранглаб, ялтираб тур
-
са! Ўзи, исмининг маъноси нима? «Турсунєул! Турсун, ўтирсин, ётсин... Шуям 
гап бўлди-ю. Яна та¿ин «єул», деган єўшимчасиям бор. Єул дегани «раб», дега
-
ни. Орзиєулов! Бундаям єул! Ота-бобосиям о¿зига келганини исм деб єўяверган 
экан-да. Провинциальный! Этнография!».
Турсунєул ўз исми, єолаверса, ота-бобосининг исми шарифидан орияти 
келди! Ота-бобосининг номидан уялди. Ўзига муносиброє, шоирона ном топиш
-
ни ўйлади. Неча ўнлаб номлар, тахаллуслар топди. Ўзига ёємади. Охири та
-
рихдан келиб чиєиб, ўзини Паілавон Даіо деб, атади»[Мурод Т., 1987; 79-80]. 
Шундан сўнг, єиссада гуё янги бир образ пайдо бўлади. Бу образ тарихдан, 
кимсаларнинг єиёфасидан нусха кўчирган сунъий шоир сержант Орзиєулов єиссада 
Паілавон Даіога айланар экан, у ўзининг аввалги табиий жозибасидан бирмунча 
айрилгандек туюлади. Шунинг учун іам кўпчилик китобхонлар Паілавон Даіони 
эмас, сержант Орзиєуловни севиб єолишди. Оєсоєол адиб Саид Аімад бу образни 
То¿ай Муроднинг жиддий кашфиёти сифатида баіолагани іам бежиз эмас. 
Іаєиєатан іам, ўтган асрнинг, 70–80-йилларида маънавий таназзул 
чуєурлашиб кетади. Ёшлар іаётида £арбга таєлид єилиш, ундан андоза олиш 
кайфияти кучайди.
То¿ай Мурод мана шундай іолатни теран англади.
Ана шундай англаш жараёнида "Єўшиє" єиссасини яратди.
«Даіо єулфга тикилиб єолди. Єаёєдандир идора єоровули келди. Энтикиб 
нафас олиб, Даіонинг юзига энгашиб єаради.
– Э- іа, сизмисиз, шоир ука. Мен, кутубхонага бирор маст-аласт ў¿ирликка 
келдими деб ўйлаб, чопиб келибман.
– О¿зингизга єараб гапиринг.
– Гапнинг тў¿риси-да, ука, одамнинг кўнглига нималар келмайди дейсиз. 
Кутубхона остонасига ойлаб, инсон зоти єадам єўймай-єўймай, бирдан одам пай
-
до бўлиб єолса єизиє-да
– Кутубхоначи борми?
– Іа, бор. Кутубхоначи анави Самиевнинг келини бўлади. Іозир ўтоєда.
– Келадими?
– Энди, уё¿ини билмадим, шоир ука. Іозир ўтоє, ундан кейин узум узиш, 
кейин іаммани пахтага іайдайди, єарабсизки, шу билан єиш іам келади. 
Єишда іафтада бир, очса очади, очмаса йўє. Нима, бирон зарил иш бормиди?


11
2019/1
АДАБИЁТШУНОСЛИК
Шундай, янги газета-журналларга бир єарасам деб эдим. Янги китоблар 
бўлса, уйга олмоєчи эдим...» [Мурод Т., 1987; 81-82]. 
Ёзувчи бу билан давр жароіатларини бадиий тасвирга кўчирган. Єишлоєдаги 
кутубхоналарнинг аянчли аіволи, уларга ўєувчиларнинг кирмаслиги маънавий 
даража билан бо¿ланади. Єишлоєдаги кундалик, ташвишли турмуш одамларнинг 
маънавий даражасига, турмуш тарзига іам таъсир кўрсатади.
Єиш ойларидан ташєари барча ойларда єишлоє хўжалиги ишларининг бо
-
лаларга юклаб єўйилиши давр фожиаси эди. 
Ўша йиллардаги іаёт даражаси халєни шундай яшашга кўниктиради. Бу 
манзарага ёзувчи єаірамон Даіо нигоіи билан єарамайди. Аксинча, ўша йил
-
ларнинг фожеасини кузатган, кўрган инсон сифатида тасвирлайди. Ёзувчи асар
-
да ўша давр єишлоєларидаги іаётнинг файзсиз манзарасини беради. Пахта 
деб яшаётган одамларнинг кутубхонага боришига ваєти бўлмайди. Худди шун
-
дай онда-сонда бўладиган киноларга тушишга іам ваєт тополмайди. Єиссада 
ул¿айиш бало¿атга етган ёш йигитларнинг ўзига хос дунёси іам очиб берила
-
ди. Іатто, єишлоєларда подачи топиш іам амримаіол бўлиб єолади. Єишлоє 
одамлари бу іолатни кўриб турса-да, уларнинг бирортаси подачи бўлишга ро
-
зилик бермайди. 
Єисса яратилган пайтлари ёшларнинг шаіарга интилишлари кучайиб бо
-
раётган бир давр эди. Ёзувчи бу іаєиєатни ўз асарида ижтимоий иллат сифа
-
тида єораламайди. Аксинча, ёшлар онгидаги бундай ўзгаришларни давр талаби 
деб таъкидлайди.
Паілавон Даіо іам мана шундай іаётга іавойилик билан єарай бошлай
-
ди. Шаіар іаётида бу ердаги тенгдош дўстлари Паілавон Даіони гўё шундай 
«іаєиєат»га ишонтиради. Шундан кейин Паілавон Даіо табиатида кибрли, ман
-
манлик каби иллатлар пайдо бўлади. У ўзини іаммадан юєори єўяди. Адаби
-
ётда іам ўзини таніо деган хомхаёлда юради. 
Биз єиссада Паілавон Даіо образи орєали оё¿и ердан узилган кимсанинг 
фожеали єисматига дуч келамиз. Паілавон Даіо характеридаги иллатлар турли 
психологик іолатлар таілили орєали ёритилганига гувоі бўламиз. Бу табиий 
іол эди. Лоєайд жамиятдаги мавжуд иллатлар Паілавон Даіони шундай куй
-
га солди. Єолаверса, ўз табиатидаги лоєайдлик оєибатида у боши берк кўчага 
кириб єолди. Паілавон Даіо атрофидагилар унинг гапларини маъєуллашдан, 
алєашдан бошєа гап айтмадилар. Шу боис іам Паілавон Даіо «даіолик» сари 
ўзини шундай «тарбиялаб» борди. Бу эса уни о¿ир єисматга дучор єилди, нати
-
жада іаёт іаєиєатидан узилиб єолди.
Ёшлар іаётида рўй бераётган жиддий ўзгаришлар ўзбек єиссачилигида 
етакчи мавзулардан бирига айлана борди. 
ХХ асрнинг 70-80-йилларда яратилган бир єанча роман ва єиссалар 
іукмрон мафкура єолипларига си¿магани, яъни улар давр ва унинг бадиий инъ
-
икоси акс эттирилгани боис халє єалбидан жой ола билди. Бугунги кунда ана 


12
2019/1
АДАБИЁТШУНОСЛИК
шу асарлар таілилига єайтиб, уларда жуда катта журъат билан кўтарилган 
ижтимоий, фалсафий, эстетик муаммоларга эътибор єаратиш нафаєат яєин 
ўтмишимиздаги мустамлака даври іаётни єайта кузатиш имконини беради, шу
-
нингдек, бу асарларнинг эстетик єиммати, уларда давр руіи, унинг бадиий инъ
-
икоси єай даражада акс этгани тў¿рисида аниє хулосалар чиєаришга имкон 
яратади. Бугунги кунда адабиётимизнинг яєин тарихига айланган 70-80-йиллар 
єиссачилигидаги ютуєлар айни пайтда ўзбек насрининг ривожини таъминлаёт
-
ган омиллардан бири іамдир.
Албатта, муайян асарга баіо беришда ёки бирор-бир ёзувчи ижоди, 
дунёєараш іаєида мулоіаза юритганда «адабиёт ва жамият», «ёзувчи ва ижти
-
моий іаёт» масалалларини назарда тутиш лозим. Айни масалалар жаіон адаби
-
ётшунослигининг етакчи назарий муаммоларидан саналади. Адабиёт назариясига 
доир манбаларда адабиётнинг ижтимоий функцияси, ёзувчининг жамият олди
-
даги бурчи инкор этилмайди. Модомики, ёзувчи жамиятнинг фаол аъзоси сифа
-
тида іаєиєатни ифодалар экан, у ўз ижодий фаолиятида тарихий ва ижтимоий 
муаммоларни іам єамраб олади, деган єараш кўп такрорланади.

Download 2,27 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish