Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

MULTIMEDIA VA GIPERMEDIA YARATISH UCHUN VOSITALAR 
VA DASTURLASH TILLARI 
 
Tojiboyev Bobomurod Mamitjonovich, 
Andijon davlat universiteti
Axborot texnologiyalari kafedrasi o‘qituvchisi
 
Annotatsiya: Zamonaviy o‘qituvchi sifatli multimedia resurslarini ishlab 
chiqish texnologiyalari, shuningdek, elektron ta’lim vositalarini yaratish uchun 
apparat va dasturiy vositalar haqida tushunchaga ega bo‘lishi kerak. Dasturiy 
ta’minot tizimlari etr komponenti yaratish uchun ishlatiladi, tarmoq va mahalliy 
ta’lim resurslarini va etrni integratsiya qilish orqali multimediya va internet 
resurslariga murojaat qilish imkonini beradi. 
Kalit so‘zlar: ETR(Elektron ta’lim resursi), HTML-HyperText Markup 
Language, Java, C++, JavaScript dasturlash tillari, VRML (Virtual Reality 
Modeling Language), CGI (Common Gateway Interface), WebThing, 
Storyspace, Microcosm, Gipermatnli HTML. 
O‘qituvchilar va talabalar ta’lim sohasida ishlatiladigan ommaviy axborot 
vositalari ishlab chiqaruvchilari emas. Ko‘pincha o‘qituvchilar va o‘quvchilar 
bunday vositalardan foydalanuvchilar sifatida harakat qilishadi. Shu bilan birga, 
amaliyot shuni ko‘rsatadiki, har yili ko‘plab o‘qituvchilar oddiy, ammo elektron 
ta’lim vositalarini ishlab chiqishdan uzoqlasha olmaydi. Shu munosabat bilan, 
zamonaviy o‘qituvchi sifatli multimedia resurslarini ishlab chiqish 
texnologiyalari, shuningdek, elektron ta’lim vositalarini yaratish uchun apparat 
va dasturiy vositalar haqida tushunchaga ega bo‘lishi kerak. 
Ko‘p oddiy multimedia resurslarini yaratish uchun turli xil HTML 
(HyperText Markup Language ) tahrirlovchilari keng qo‘llaniladi. Shuni esda 
tutish kerakki, HTML tili juda jadal rivojlanmoqda, shuning uchun tilning yangi 
standartiga javob beradigan resurslar brauzerlarning eski versiyalari - 
gipermedia-resurslarni ko‘rish dasturlari bilan noto‘g‘ri mutanosib bo`lishi 
mumkin. 
Bundan tashqari, brauzerni ko‘rish uchun foydalanish o‘quv multimedia 
ma’lumotlarini elektron ta’lim vositalarida taqdim etishning tabiatiga 
qo‘shimcha cheklovlar qo‘yadi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, dasturiy ta’minot tizimlari ETR komponenti 
yaratish uchun ishlatiladi, tarmoq va mahalliy ta’lim resurslarini va ETRni 
integratsiya qilish orqali multimediya va Internet resurslariga murojaat qilish 
imkonini beradi. 
275 

---

Gipermedia vositalarini yaratishda quyidagi tillar va vositalar ko‘pincha 
qo‘llaniladi: 
-gipermatn belgilash tili (HTML) - 
internetda axborot 
gipermediastranitslarini yaratish, formatlash va namoyish qilish uchun 
ishlatiladigan standart til; 
-Java tili C++tiliga o‘xshash maxsus ob’ektga yo‘naltiilgan dasturlash tilidir. 
Ushbu til Internet resurslarida interaktiv grafikalar va animatsiyalardan 
foydalanish uchun mo‘ljallangan. Ko‘pgina tayyor ilovalar (Java ilovalari) 
Internetda mavjud bo‘lib, ular o‘zlarining axborot tarmoqlari va tarmoqsiz 
elektron ta’lim vositalarini yaratishda undan foydalanish uchun 
foydalanuvchining kompyuteriga tushirilishi mumkin; 
-VRML (Virtual Reality Modeling Language) tili sizga oddiy 
animatsiyalarga qaraganda ancha kuchliroq bo‘lgan haqiqiy ob’ektning 
tasavvurini yaratadigan uch o‘lchamli ob’ektlarni yaratish va tarmoqqa 
joylashtirish imkonini beradi. Bunday uch o‘lchamli ob’ektlar, ularning 
"hajmiga" qarab, odatda "virtual xonalar", "virtual galereyalar" va "dunyolar" 
deb ataladi"; 
-CGI (Common Gateway Interface) - aslida dasturlash tili emas, balki 
axborot yig‘ish va ma’lumotlar bazalarini yaratish qoidalarini tavsiflovchi 
xususiyatdir. Ishlab chiquvchilar tarmoqqa joylashtirish va "dinamik 
hujjatlar"ning ishlashini ta’minlaydigan CGI dasturlarini yaratish uchun Perl 
yoki boshqa tillardan foydalanadilar. Misol uchun, foydalanuvchilar bunday 
dasturlarga so‘rovnomalar va sharhlar shakllarining Internet sahifalarida real 
vaqtda to‘ldirishda, test savollariga javob berishadi va hokazo soatlarda duch 
kelishadi.[2] 
O‘qituvchilar ETRni yaratish uchun boshqa vositalardan foydalanishlari 
mumkin. Buning uchun o‘qituvchilar multimedia sahifalarini yaratish uchun 
ishlatiladigan muharrir dasturini tanlashlari kerak. To‘liq xususiyatli multimedia 
elektron ta’lim vositalarini yaratishga imkon beruvchi ommaviy axborot 
vositalarini ishlab chiqish uchun ko‘plab vositalar mavjud. Macromedia 
direktori yoki Authoware Professional kabi paketlar yuqori malakali va 
qimmatbaho rivojlanish vositasidir, FrontPage, mPower 4.0, HyperStudio 4.0 va 
Web Workshop Pro esa ularning oddiy va arzon analoglari hisoblanadi. 
PowerPoint va matn tahrirlovchilari (masalan, Word) kabi vositalar ETR bilan 
bog‘liq eng oddiy multimedialar yaratish uchun ham ishlatilishi mumkin. 
Ushbu rivojlanish vositalari o‘qish va tushunish oson bo‘lgan batafsil 
hujjatlar bilan ta’minlangan. Albatta, ETR rivojlanishining ko‘plab boshqa 
276 

---

vositalari mavjud bo‘lib, ular yuqorida aytib o‘tilganlar o‘rniga teng ravishda 
qo‘llanilishi mumkin. 
Internet joylashtirilgan multimedia axboroti yetarlicha katta hajmdagi 
kompyuter fayllarni taqdim etishi mumkin. Bu interaktivlik vositalarining 
mavjudligi, audio va video grafikalar, yuqori aniqlikdagi grafik tasvirlar va 
boshqalarni ulash imkoniyati yo‘qligi va mavjud aloqa kanallarining 
ishonchliligi tufayli ta’lim jarayonida ETR komponentlari kabi axborot 
resurslaridan to‘liq foydalanish qiyin bo‘lishi mumkin. 
Ba’zi hollarda telekommunikatsiya tarmoqlarining yetishmasligi yoki sifatsiz 
sifati bilan bog‘liq muammolarni oldini olish uchun mahalliy resurslar bilan 
ishlash mumkin. Multimedia-resurs bilan mahalliy hamkorlik davomida 
o‘quvchilar telekommunikatsiya tarmoqlaridan emas, balki o‘z 
kompyuterlarining ichki yoki tashqi xotira manbalaridan ma’lumot olishadi. Shu 
bilan birga, axborot resursining mazmuni va undagi ma’lumotlarni taqdim etish 
usullari Internetda joylashtirilgan ma’lumotlarga to‘liq mos keladi. Ko‘pincha, 
bunday resurslar telekommunikatsiya ishi sessiyasida tarmoq manbalaridan 
ko‘chiriladi va keyinchalik ETR tarkibidagi mahalliy versiyada talabalarga 
taqdim etiladi. 
Multimedia texnologiyalari va gipermatnni ishlab chiqish va ulardan 
foydalanish vositalarining yaqin aloqasi gipermedia ta’lim vositalari yaratilgan 
vositalarni o‘rganishga mos keladi.[1, 94] 
Hozirgi kunda ta’limda ishlab chiqilgan va amalda qo‘llaniladigan juda ko‘p 
miqdordagi gipermedia resurslarini ro‘yxatga olish mumkin emas. Bunday 
ETRni yaratish uchun ko‘plab instrumental tizimlar mavjud. 
HyperWave. Ushbu loyiha 1990 yilda paydo bo‘lgan va dastlab HyperG deb 
nomlangan. Endi bu katta axborot maydonlarida veb-hujjatlarni boshqarishning 
murakkab tizimi. Bu ierarxik tuzilish, aloqa boshqaruvi, to‘liq matnli qidirish va 
atributlar bo‘yicha qidirish, aloqalar va hujjatlarni interaktiv tartibga solish va 
boshqa ko‘p narsalarni amalga oshirish imkonini beradi. 
Microcosm. 
Ochiq gipermedia onlayn multimedia darsliklar, 
ma’lumotnomalar va hujjatlarni ishlab chiqish uchun mo‘ljallangan tizim. 
Angliyada olib borilgan gipermatn, tilshunoslik va statistik tahlil sohasidagi o‘n 
yillik tadqiqotlar natijalarini birlashtiradi. Multimedia axborotning avtomatik, 
dinamik ulanishi amalga oshirildi, tematik qidiruv va navigatsiya ta’minlanadi. 
Storyspace. Gipermedia asarlarini yozish jarayonini qo‘llab-quvvatlovchi 
tizim. Yozuvchilar uchun maxsus ishlab chiqilgan, katta va murakkab 
gipermatnlar bilan ishlash uchun juda mos keladi. U intermedia tizimining 
277 

---

ko‘pgina xususiyatlarini jamladi, aslida uning merosxo‘ri. Eastgate Systems-da 
ishlab chiqilgan, uning asosida ko‘plab san'at asarlari yozilgan. 
WebThing. Birgalikda mualliflik ishlari uchun mo‘ljallangan ob’ektga 
asoslangan gipermedia tizimi. Telekommunikatsiya tarmoqlari uchun 
mo‘ljallangan. WebThing-dagi hujjatlar boshqa hujjatlardan HTML aloqalarini 
yaratadi, mualliflarni ularni yaratish va eskirgan va uzilgan aloqalar 
muammosini bartaraf etish zaruriyatini bartaraf etadi. 
Ta’lim tizimi uchun elektron ta’lim vositalarini ishlab chiqish bilan bog‘liq 
o‘qituvchilar gipermedia vositalarida qo‘llaniladigan asosiy standartlarni 
tushunishi muhimdir. 
HTML-HyperText Markup Language-internetda chop etish uchun 
gipermedia resurslarini yaratish qoidalari (usuli). SGML tilining ilovasi. Html 
brauzerlarning aksariyati SGML ning ayrim dizaynlarini qo‘llab-quvvatlamaydi, 
biroq SGML hujjatlarini ishlab chiqish dasturlari yaxshi HTML hujjatlarini 
ishlab chiqishi mumkin. (HTML 4 spetsifikatsiyasi quyidagi manzilda 
joylashgan http://www.w3.org/TR/REC-html40/, qo‘shimcha ma’lumotlar - 
manzilda qo‘shadi. Ular havolalarni, axborot manzillarini tizimli-mustaqil 
taqdim etishni, axborot multimedia ob’ektlarini vaqt va makonda joylashtirishni 
ta’minlaydi. (Axborot-manzillar bo‘yicha: 
http://www.oasis-open.org/cover/
 
hytime.html va 
http://www.hytime.org 
)[3]. 
Matnli materiallarning kompyuter tartibini kaskadli uslublar jadvallari (CSS 
- Cascading Style Sheets) va JavaScript dasturlash tili (universal skript tili, 
odatda HTML fayliga kiritilgan va brauzer tomonidan talqin qilingan) 
yordamida amalga oshirish mumkin. 
Ushbu dasturiy mahsulot bugungi kunda eng mashhur standartlar va 
texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlaydi: DHTML, SMIL, CSS, JavaScript, ASP, 
JSP, Perl, CFML, VBScript, XML va XSL. 
Gipermedia texnologiyalar asosida yaratilgan va o‘quvchilarni o‘qitishda 
foydalanish uchun mo‘ljallangan multimedia vositalarining asosiy elementlari 
tuzilishi va mazmunini shakllantirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilishi 
mumkin. 
O‘quvchilarning uzoq muddatli xotirasini yaxshilash uchun uning zarurligini 
kamaytirish orqali axborotning ortiqcha miqdorini oshirish kerak. ETR 
dizaynerlari orasida (va bu har doim ham o‘qituvchilar yoki pedagogika bilan 
bog‘liq odamlar emas), noto‘g‘ri fikr mavjud, unga ko‘ra, o‘qituvchiga o‘quv 
mavzusi bo‘yicha eng yaxshi ma’lumotni taqdim etish kerak, ko‘pincha ushbu 
ma’lumotlarning keyingi faoliyat uchun zarurligini hisobga olmagan holda. 
Elektron ta’lim vositalarining umumiy hajmini oshirish bilan bir qatorda, bu 
278 

---

yondashuv talabaning ortiqcha ma’lumot bilan ortiqcha yuklanishiga va oxir-
oqibat ta’lim samaradorligini pasayishiga olib keladi. Shu munosabat bilan, 
qisqartirish talabi ETRni qurishda dastlabki hisoblanadi.