Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Данькин, А.А. Microsoft PowerPoint в формировании пространствен
-
ных представлений студентов [Электронный ресурс] / А.А. Данькин. 
– 
режим доступа: // http: //www.bachk.ru, свободный.
2.
Бородкин Л.И. Историческая информатика в точке бифуркации: 
движение к Historical Information Science // Круг идей: алгоритмы и 
технологии исторической информатики: тр. IX конф. АИК / ред. Л.И. 
Бородкин и В.Н. Владимиров. Москва; Барнаул. 2005. С
. 7-21. 
3.
Об образовании в Российской Федерации: Федеральный закон от 
29.12.2012 № 273
-
ФЗ
(с изм. и доп., вступ. в силу с 15.07.2016) 
[Электронный ресурс]. URL: 
http://www.consultant.ru/document/cons_doc
 
_LAW
_140174 (дата обращения: 24.11.2018).
INFORMATIKA O‘QITUVCHISINI TAYYORLASHDA SOHAGA OID 
BILIM, KO‘NIKMA VA MALAKALARNI SHAKLLANTIRISH 
BO‘YICHA KURSLARNING USLUBIY TARKIBIY TIZIMI 
Anvarbekov Jamshidbek Akmaljon o‘g‘li 
Andijon davlat universiteti Kompyuter injiniringi kafedrasi o‘qituvchisi, 
Olimov Muslimbek Ulug‘bek o‘g‘li 
Andijon davlat universiteti Axborot texnologiyalari kafedrasi o‘qituvchisi 
 
Annotatsiya. Biz yashayotgan bugungi davr ta’lim va tarbiyada ilg‘or pedagogik 
texnologiyalar elementlari hamda tajribalarini joriy etish natijasida ta’lim 
samaradorligini oshirish bilan xarakterlanadi. Bunda o‘qituvchi-pedagoglar o‘z 
bilimlarini oshirib, pedagogik texnologiya metodlarini o‘zlashtirib olmoqdalar va 
ulardan o‘z kasbiy faoliyatida foydalanmoqdalar. 
Kalit so‘zlar: Kompleks, tizim, element, integratsiya, metodika, yaxlitlik, didaktik, 
algoritm, ko‘nikma, malaka. 
Informatikani kompleks rivojlantirish va integratsiya uchun material 
tanlashda sistematik yondashuv tanlanadi. Ushbu usulni tanlash tasodifan 
amalga oshirilmaydi. Ilmiy-uslubiy adabiyotlarni tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, 
nazariy va uslubiy tadqiqotlarning eng keng tarqalgan usuli aniq metodologik, 
umumiy ilmiy tamoyillar va qoidalarni birlashtirishga asoslangan tizimli 
yondashuv bo‘lib, uning asosini tizim va izchillik tushunchasi tashkil etadi. 
Tizim - bu obyektlar to‘plami, ular orasidagi munosabatlar va ularning 
atributlari (xususiyatlari) o‘rtasidagi munosabatlar. 
Tizim tushunchasi o‘zaro qarama-qarshi ikkita xususiyatga ega: cheklash va 
yaxlitlik. “Cheklanish” - bu tizimning tashqi xususiyati, “yaxlitlik” - bu 
282 

---

rivojlanish jarayonida sotib olingan ichki mulkdir. Tizim cheklangan bo‘lishi 
mumkin, lekin ajralmas emas, lekin tizim qanchalik ko‘p ajratilgan bo‘lsa, 
atrofdan cheklangan bo‘lsa, shunchalik ichki ajralmas, individual, o‘ziga xosdir. 
Kichik tizim deganda tizimning ayrim qismlari hosil bo‘lishi mumkin 
bo‘lgan tarkibiy qismlar yoki elementlar tushuniladi. 
Element - bu “butun tarkibida ma’lum bir funksiyani bajarish bilan nisbatan 
mustaqil yashashga qodir bo‘lgan tizimning tarkibiy bo‘linmasi”. 
Tizim elementlari va quyi tizimlar, agar ular o‘rtasida aloqalar mavjud 
bo‘lsa, mavjud bo‘lishi mumkin. Bog‘lanish - bu moddaning shunday sifati, 
unda barcha obyektlar, obyektiv voqelik hodisalari cheksiz xilma-xillikda va bir-
birlari bilan turli xil munosabatlarda bo‘ladi. 
Tizimning tuzilishi - bu uning elementlari bilan mavjud bo‘lmagan tizimning 
yangi integral xususiyatlarini yaratadigan, uning elementlari bilan aloqasi va 
o‘zaro ta’siri. 
Doimiylik prinsipi obyektlarni tizim shaklida o‘rganish, ularning aloqalari va 
aloqalarini o‘z ichida ham, atrof-muhit bilan o‘zaro aloqada aniqlashda ham 
o‘rganishdir. 
Obyektni umuman o‘rganishda tizimli yondashuvning eng muhim jihatlari: 
1. Mavzuning mohiyatini ochib berish, uning tizimli va integral sifatlarini 
aniqlash; 
2. Obyekt tarkibini, uning tarkibiy qismlarining sifat va miqdoriy 
xususiyatlarini aniqlash; 
3. Tarkibiy bo‘g‘inlarning butun majmuini o‘rnatish, ya’ni tarkibiy 
qismlarning o‘zaro munosabatlarini ichki tashkil etish; 
4. Obyekt va uning qismlarining funksiyasini ajratib ko‘rsatish; 
5. Tashqi muhit bilan aloqalarni o‘rnatish; 
6. Obyektning rivojlanish istiqbolining boshlanishi va paydo bo‘lish 
manbaini aniqlash, uni sifat jihatidan yangi ajralmas obyektga aylantirish. 
Shunday qilib, har qanday tizimni, xususan, pedagogik tizimni yaratish 
uchun tizimli yondashuvdan foydalanib, tizim elementlarini ajratib ko‘rsatish, 
uning quyi tizimlarini aniqlash, tizimning barcha elementlari o‘rtasida aloqalarni 
o‘rnatish ushbu tizimning yuqori buyurtma tizimidir. 
Bo‘lajak informatika fani o‘qituvchilarining matematikani o‘rganish kurslari 
tizimi bo‘lajak informatika o‘qituvchilarini tayyorlash tizimiga nisbatan quyi 
darajadagi pedagogik tizim sifatida ko‘rib chiqiladi. Ammo matematikani 
o‘rganishda pedagogik tizimning tarkibiy qismlari - o‘qituvchi va o‘quvchilar 
faoliyati o‘rtasidagi bog‘liqlik uslubiy tizim nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqiladi. 
Metodik tizim beshta o‘zaro bog‘liq bo‘lgan tarkibiy qismlarning 
birlashmasidan iborat: maqsadi, mazmuni, usullari, tashkiliy shakllari va o‘qitish 
283 

---

vositalari. Uslubiy tizimning maqsadi uning mazmunini belgilaydi. Matematik 
mashg‘ulotlarning mazmuni oliy ta’lim muassasasining davlat ta’lim standarti 
bilan belgilanadi. 
Belgilangan maqsadlarga erishish uchun metodik tizimning quyi tizimlarini 
va o‘qituvchi va talabalarning birgalikdagi faoliyatini hisobga olgan holda 
quyidagi o‘qitish usullari tanlangan: og‘zaki (ma’ruza, suhbat, tushuntirish, 
munozara), vizual (namoyish, illyustratsiya), tushuntirish-illyustrativ, 
reproduktiv, muammoli izlash, tadqiqot, muammolarni hal qilish, adabiyot bilan 
ishlash. 
O‘qitishning zarur usullari to‘plamiga qarab, belgilangan maqsadlarga 
erishish uchun o‘quv mashg‘ulotlari shakllari ajratiladi. Bizning holatlarimizda 
bu ma’ruzalar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari, individual va guruh 
maslahatlari bo‘ladi. 
Uslubiy tizimni qurishda o‘qitish tamoyillariga amal qilish kerak. 
E.V.Musinova (2001) tajribasida tuzilgan va ushbu tadqiqotda ishlatilgan o‘quv 
tarkibini tanlash tamoyillarini keltiraylik.
1. Bo‘lajak informatika o‘qituvchilari uchun matematikani o‘qitish 
maqsadlariga muvofiqligi prinsipi. 
2. Fan va o‘quv predmeti o‘rtasidagi munosabatni hisobga olish zarurati 
prinsipi: 
a) didaktik izomorfizm prinsipi, uning mazmuni shundaki, “Diskret 
matematika” ilmiy intizomining asosiy tarkibiy elementlari va semantik 
birliklari didaktik ma’noda qayta ko‘rib chiqilgan o‘quv intizomiga o‘tkazilishi 
kerak; 
b) ta’lim mazmunining birligi prinsipi yoki yaxlitlik, bu tarkibiy qismlarni 
bilim shaklida birlashtirishda namoyon bo‘ladi. Uning tarkibiga bir vaqtning 
o‘zida matematika va informatika kiradi. Ushbu tamoyil, E.V.Musinovaning 
tajribasiga ko‘ra, bo‘lajak o‘qituvchiga uning keyingi pedagogik faoliyati uchun 
ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladigan ajralmas ilmiy rasmni yaratishga imkon 
beradi. 
c) perspektivlik prinsipi, unda materialni tanlashda birinchi navbatda 
kelajakda rivojlanib boradigan bo‘limlarni olish kerakligi aytilgan, kelajakdagi 
fan bo‘limlari uchun asos bo‘ladi. 
Bunday sohaga misol sifatida hisoblash murakkabligi muammosi, 
shuningdek kodlash nazariyasi keltirilgan. Ikkinchisi ma’lumotni saqlash va 
uzatish bilan bog‘liq masalalar bilan bog‘liq holda dolzarb bo‘lib qoladi. 
Kodlash nazariyasining muammolari kriptografiya bilan hal qilinadi - 
ma’lumotni noqonuniy foydalanuvchilardan himoya qilish maqsadida uni 
o‘zgartirish usullari haqidagi fan. Kriptografiya, o‘z navbatida, bir qator 
284 

---

fanlarga, shu jumladan, sonlar nazariyasini va uning asoslarini topish, sonlarni 
asosiy omillarga faktorlash va ularning xususiyatlarini aniqlash orqali topishni 
soddalashtirishga, mo‘ljallangan turli xil arifmetik funksiyalarni o‘rganish 
muammolari bilan bog‘liq bo‘limlarini o‘z ichiga oladi. 
Ushbu prinsipni amalga oshirish bo‘lajak o‘qituvchining tafakkurini 
keyinchalik maktabda o‘qitishda o‘zi uchun foydali bo‘lishi mumkin bo‘lgan 
informatikaning yangi bo‘limlarini o‘zlashtiradigan tarzda rivojlantirishga 
imkon beradi. 
d) minimallashtirish prinsipi. 
3. Ta’limning kasbiy-pedagogik yo‘naltirilganligi prinsipi: a) asoslilik 
prinsipi, b) ikkililik (binar) prinsipi, c) yetakchi g‘oya prinsipi, d) uzluksizlik 
prinsipi, e) pedagogik universitet o‘qituvchisining pedagogik faoliyatida yangi 
axborot texnologiyalaridan foydalanish prinsipi, f) o‘qitishda yangi axborot 
texnologiyalaridan muntazam foydalanish prinsipi.
Ushbu prinsiplarga muvofiq, ta’lim elementlari ro‘yxati kelajakdagi kasbiy 
faoliyat uchun muhim bo‘lgan vazifaviy materialni o‘z ichiga olishi kerak. 
4. Didaktik prinsip. Unga ko‘ra o‘quv mazmunining pedagogik asosliligini 
belgilaydigan didaktik shartlar kurs mazmunida amalga oshirilishi kerak: a) 
ilmiy xarakter tamoyili, b) o‘qitishda ta’lim prinsipi, c) aniqlik prinsipi, d) ong 
va faoliyat prinsipi, e) bilimning mustahkamligi prinsipi, f) sistematiklik va 
izchillik prinsipi, g) kirish imkoniyati prinsipi, h) individual yondashuv prinsipi. 
Shu bilan birga, ilmiylik prinsipida tarkib zamonaviy ilm-fan darajasiga mos 
kelishi, talabalarda bilimning xususiy va umumiy ilmiy usullari to‘g‘risida 
tushuncha yaratish, talabalarga eng muhimlarini ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan 
tarkibni kiritish kerakligi belgilab qo‘yilgan. 
Yuqoridagi prinsiplar bilan bir qatorda yana bitta prinsipni ajratib ko‘rsatish 
mumkin, uning ahamiyati bizning tadqiqotimizda allaqachon aniqlangan. Bu 
asosiy tamoyil. Ilmiy tamoyil ushbu tamoyil bilan chambarchas bog‘liq. 
Tushunchalar tizimini qurish tizimli tahlil usuliga asoslangan bo‘lib, vazifalar 
tizimi tizimli yondashuv va muammoli-qidiruvli ta’lim nazariyasi yordamida 
ishlab chiqilgan. 
Kasbiy faoliyatni rivojlantirish prognozi bo‘lajak informatika 
o‘qituvchisining kasbiy tayyorgarligi mazmunini qayta ko‘rib chiqishni talab 
qiladi. 
Bo‘lajak informatika o‘qituvchisi tayyorgarligini qayta ko‘rib chiqishga 
ta’sir qiluvchi yana bir omil bu maktab ta’limi tuzilmasining o‘zgarishi. Maktab 
ta’limida vositalar va usullarni qo‘llash ko‘lamini kengaytirish bilan bog‘liq 
holda fan o‘qituvchisi, shu jumladan, informatika o‘qituvchisining keng bilim, 
ko‘nikma va malakalarini talab qiladigan ixtisoslashtirilgan o‘quv 
285 

---

mashg‘ulotlari, tanlov kurslari, loyiha faoliyati paydo bo‘ladi. Bundan tashqari, 
yaqinda maktabdan tashqari o‘quv ishlari rasmiy ravishda maktab ta’limi asosiy 
o‘quv dasturida paydo bo‘ladi, bu esa tegishli matematik va kompyuter ta’limi 
bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu haqiqat shuningdek bo‘lajak informatika 
o‘qituvchilarining kasbiy tayyorgarligi yo‘nalishlarini gapirish va kengaytirish 
va chuqurlashtirishga imkon beradi. 
Bo‘lajak informatika o‘qituvchisi tomonidan fanni o‘rganish an’anaviy 
emas, balki innovatsion, axborotlashtirishga asoslangan boshqa vositalar 
yordamida amalga oshirilishi kerak. Talabalar nafaqat matematik masalalarni 
yechishni o‘rganishlari, balki masalalarni yechish uchun texnologik vositalarni 
tanlashlari kerak. Matematik masalalarni yechish uchun matematik masaladan 
o‘zi kompyuter tajribasiga o‘tish kerak va kompyuter eksperimenti jarayonida 
xatolar yuz berganda, matematik masalaning kompyuter modeli tahliliga qaytish 
kerak: 
Bo‘lajak informatika o‘qituvchisining matematik tayyorgarligini 
shakllantirish uchun nafaqat yechim algoritmini dastur shaklida taqdim etish 
yoki uni amaliy dasturlar yordamida hal qilish, balki taqdim etilgan algoritmga 
muvofiq holda uning noto‘g‘ri ishlashi, nosozlik aniq qayerda ekanligini 
tushunish, dasturdan kompyuter modeliga qaytish. Ikki tomonlama tahlilni 
qurish muhimdir. Bu ko‘pincha dasturning to‘g‘riligini tekshirishda o‘zini 
namoyon qiladi.