Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

Keywords:
 root, leaf, stem, extract 
Inula helenium (Qora andiz) o’simligining turli organlarida shifobaxshlik 
hususiyati mavjudligi uchun ham ushbu o’simlikning kimyoviy tarkibi yanada 
chuqur o’rganishni taqozo etadi. Uzun bo’yli Elecampane ( Inula helenium L.) 
dorivor o’simlik bo’lib, uning rizomlari va ildizlari farmatsevtkada ishlab 
chiqarishda qo’llaniladi. Asosan biriktiruvchi va yallig’lanishga qarshi 
xususiyatlarga ega. 

---

32 
Asteraceae oilasiga mansub Elecampane (Inula) turkumidagi ko’p yillik 
o’simliklarning bir turi. Yevropa, O’rta Osiyo va Afrikada o’sadi. 
O’zbekistonning Toshkent, Samarqand, Farg’ona, Surxondaryo viloyatining tog’ 
va tog’oldi tizmalarida uchraydi. 
Ko’p yillik o’simlik. Ildizpoyasi qalin, kalta, go’shtli bo’lib, undan ozgina 
qalin ildizlar chiqib turadi. Ildizpoyalari va ildizlari tashqarida jigarrang, ichkarida 
sarg’ish. Poyasi tk, jingalak, tuklari balandligi 100-175 sm balandlikdagi qisqa zich 
oq tuklar bilan qoplangan. Barglari poyada navbatma-navbat quyida kata, notekis 
joylashgan. Gullari sariq rangda. Oq tuk bilan qoplangan. Iyun –iyul oylarida 
gullaydi. Iyul-avgustda mevasi pishib yetiladi. Mevasi cho’zinchoq och jigarrang. 
Inula helenium ildizlarida 44% gacha inulin va boshqa polisaxaridlar, achchiq 
moddalar, 4.5% gacha efir moyi, oz miqdorda alkaloidlar mavjud. Efir moyi 
tarkibida alantilakton (proazulen, helenium) mavjud. Barglarida flavanoidlar, 
vitaminlar ( askorbin kislota, tokoferol), achchiq moddalar, taninlar (9.3%), 
laktonlar, fumarin, propion kislotalar mavjud. Urug’larda 20% dan ortiq yog’li 
moy mavjud. [3] 
Inula heleniumdan olingan preparatlar balg’am ko’chiruvchi va 
yallig’lanishga qarshi ta’sirga ega bo’lib, ishtahani yaxshilaydi, ichak harakatini 
pasaytiradi va me’da shirasining sekretsiyasini kamaytiradi. Gomeopatiyada yangi 
ildiz va rizomlardan tayyorlangan preparatlar qo’llaniladi. Mahalliy va xorijiy xalq 
tabobatida rizomlarning damlamalari va ekstraktlari bezgak, shish, urolitiyoz, 
migren ucun ishlatilgan. Ko’kyo’tal, bronxial astma, epilepsiya uchun ekspektoran 
sifatida, teri kasalliklari, taxikardiya uchun gemostatik, diuretic, yallig’lanishga 
qarshi vosita sifatida damlamalar, urug’lari esa ba’zi ayollar kasalliklari uchun 
ishlatiladi. Gipoatsidli gastritda yangi ildizning sharobga damlamasi (port va 
Cahors sharobi) ishlatilgan. 
Inulaning asosiy biologik faol moddasi alantolakton va terpenoidlardir. 
Qo’llanilishi: ildizlari o’ziga xos aromatik hidga ega, ular achchiq yonib 
turadi. Oziq-ovqat sanoatida qandolat va ichimliklar ishlab chiqarishda ishlatiladi. 
Qovurilgan ildizlar kofe uchun surrugat vazifasini o’tashi mumkin. Alkagolli 
ichimliklar sanoatida vinolarni xushbo’ylash va rang berish uchun ishlatiladi. Ildiz 
va ildizpoyadagi efir moyi baliq, oshpazlik mahsulotlari va oziq-ovqat 
konsentratlarini xushbo’ylash uchun ishlatiladi. Tibbiy maqsadlarda ikkinchi 
yildagi ildizlar va rizomlar ishlatiladi. O’simlik avgust-sentyabrda mevalar pishib 
bo’lgandan so’ng yig’ib olinadi. Olingan ildizlar silkitilib yuviladi. Poyalari va 
mayda ildizlari kesiladi, so’ngra uzunligi 10-15 sm va qalinligi 1-2 sm bo’lgan 
bo’laklarga bo’linadi. Tayyor xomashyo 2-3 kun davomida havoda va yaxshi 
shamollatiladigan xonalarda quritiladi, keyin 40°C dan yuqori bo’lmagan 

---

33 
haroratda, quritilmagan xomashyo 30-35°C haroratda quritiladi. Quritilgan ildizlar 
tashqi tomondan kulrang-jigarrang, kesilgan joydan sarg’ish-oq rangga ega. 
Yerustki qismlari ekstraktlarining yallig’lanishga qarshi faolligi uning 
tarkibida bir qator flavanoidlar borligi tajriba yo’li bilan aniqlandi. Yallig’lanishga 
qarshi ta’sir yallig’langan to’qimalarning tomirlarini torayish qobiliyatiga va 
elekampan tarkibidagi efir moyining antiseptik ta’siriga bog’liq.