Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

Ключевые слова:
озеро Айдар-Арнасай, мониторинг, токсичные 
вещества, экотоксикология, загрязнение, методы электрохимического 
анализа. 
Annotation:
The article presents the results of the study of the Aydar-
Arnasay lake system, one of the largest reservoirs in the country. The 
hydrochemical regime of water in this reservoir area is not stable. Monitoring of 
the ecological status of the reservoir was carried out using a stationary monitoring 
network, modern equipment and monitoring methods, which allows to assess the 
regularity of anthropogenic changes in the environment and biological system 
problems that have toxic effects. 
Keywords:
 
Aydar-Arnasay 
lake, 
monitoring, 
toxic 
substances, 
ecotoxicology, pollution, methods of electrochemical analysis 
Sayyoradagi texnogen o'zgarishlar shunchalik tez sodir bo'ladiki, ularni 
geologik falokatlar bilan taqqoslash mumkin. Insonning sayyoradagi hayotining 
salbiy oqibatlarini minimallashtirishga qaratilgan barcha harakatlariga qaramay, 
inson hayot muhitini u yoki bu darajada o'zgartirgan va o'zgartirishda davom 
etmoqda.
Aydar-Arnasoy ko'lidagi suvlarning ekologik holatini o'rganib, biz 
ekotoksikantlar bilan bog'liq bo'lgan og'ir metallarning ifloslanishini o'rganishni 
asosiy vazifasini qo'ydik. 
Ekotoksikologiya tadqiqotining maqsadi atrofdagi (suv) muhitdagi 
ifloslantiruvchi moddalarning tarkibiy o’zgarishini (migratsiya, transformatsiya, 
cho'kindi jinslar, o'zaro ta'sirlar) va ularning organizmlarga, populyatsiyalarga, 
jamoalarga va ekotizimlarga ta'sirini o'rganishdir. [2, 2914] 
Ekotoksikligiga ko'ra elementlar quyidagilarga bo'linadi. 

muhim (biofilik): Fe, Co, Cu, Cr, Mn, Zn va boshqalar. 

muhim bo'lmagan (juda zaharli): As, Cd, Hg, Pb. 
Muhim 
(biofilik) 
elementlar- 
tirik 
organizmlarga 
ma'lum 
kontsentratsiyalarda funktsional uchrashi xos, ammo atrof muhitda yuqori darajada 
toksik ta'sir ko'rsatadi. Ularning tanada to'planishi bir qator biokimyoviy 
funktsiyalarning buzilishiga olib keladi. [4,25] 
Muhim bo'lmagan metallar atrof muhitda juda past darajada bo'lsa ham 
toksik xususiyatga ega bo'lishi mumkin. Ular suv ekotizimlarining trofik 
tuzilishida yuqori darajada bioakkumulyativ hisoblanadi. Ma'lumki, organizmlar 
metall 
kontsentratsiyasini 
tartibga 
solish 
va 
organik 
ksenobiotiklarni 
zararsizlantirish qobiliyatiga ega. Shu bilan birga, ular tirik organizmlarda ko'p 
miqdorda to'planishi mumkin. Bu esa tananing eng muhim funktsiyalarining 
buzilishiga olib keladi. Organik ksenobiotiklar va muhim bo'lmagan 
elementlarning bioakkumulyatsiyasi nafaqat o'tkir toksik ta'sirga, balki surunkali 

---

276 
ta'sirga ham asos bo'lishi mumkin. Barcha kimyoviy toksik elementlar va 
birikmalar dastlab molekulalarning tuzilishi va funktsiyalarining buzilishini 
keltirib chiqaradi. Bu ularning hujayra ishlashining o'zgarishiga olib keladi va o'z 
navbatida 
organizmning 
fiziologik 
holatini 
o'zgartiradigan 
hujayra 
organoidlarining tuzilishi va funktsiyalariga ta'sir qiladi.
Tadqiqot natijalarini tahlili bizni ekotizimdagi antropogen o'zgarishlarning 
qonuniyatlari to'g'risida yagona tizimda (atrof-muhit sharoitidan organizmlar, 
populyatsiyalar, jamoalar) shakllantirishga undadi. Og'ir metallarning to'plami 
asosan o'simlik va hayvon organizmlari uchun zarur bo'lgan "qoldiq elementlari" 
ro'yxatiga to'g'ri keladi. Biroq, bu "qoldiq elementlari"ni ba'zi bir kontsentratsiya 
chegaralaridan oshib ketish ularni kuchli zaharlarga aylantiradi. Ushbu og'ir 
metallardan biri kobaltdir. 
Atrof muhitni ifloslanish muammosini hal qiladigan mavjud va ekspres 
usullardan biri bu amperometriya usuli bo’lib
,
organik reagentlar yordamida, 
ulardan foydalanish elementlarning belgilangan kontsentratsiyasining pastki 
chegaralarini kamaytirishga va metrologik xususiyatlarini yaxshilashga imkon 
beradi.[5, 93] 
Hozirgi kunda og'ir va zaharli metallarni aniqlash uchun organik 
reagentlardan foydalanish usullari jadal rivojlanmoqda. Ularning jadal rivojlanishi 
apparat tuzilishining soddaligi, tezkorligi, shuningdek laboratoriyadan tashqari 
dala sharoitida organik reagentlarni amperometrik titrlashda foydalanish 
imkoniyatini keltirib chiqaradi. 
Tajribalar natijalari shuni ko'rsatdiki, kobaltning optimal pH qiymatida 
maksimal ekstraktsiyasiga erishish uchun kobalt ionlarining suyuqlik fazasidagi 
boshlang'ich kontsentratsiyasidan qat'iy nazar, 10-15 minut davom etadi. Aloqa 
vaqtini uzaytirganda, tiklanish darajasi doimiy bo'lib qoladi, bu muvozanat 
o'rnatilishini ko'rsatadi.
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, natriy xlorid va natriy nitrat kobaltning 
titrlanishiga deyarli 7,5 mg/ml konsentratsiyaga ta'sir qilmaydi. Natriy sulfat uchun 
kobalt titrlash darajasining pasayishi 4,5 mg/ml konsentrasiyalarda kuzatilmoqda. 
Ushbu jarayonni sulfat muhitida kobalt ioni tomonidan anion sulfat komplekslarini 
hosil bo'lish ehtimoli bilan izohlash mumkin. 
Shunday qilib, aniqlash chegarasining pasayishiga suvning fazasiga nisbatan 
katta hajmdagi eritmada aniqlaniladigan metallni konsentratsiyalash orqali 
erishiladi. Ekstraktsiya konsentratsiyasidan farqli o'laroq, amperometrik usul 
organik erituvchilardan foydalanishni talab qilmaydi va sog'liq uchun xavfsizdir. 
Organik reaktivlar bilan kobaltning metall komplekslari o'zlari toksik emasligi esa 
tahlilni xavfsizligini ta’minlaydi.[1,87] 

---

277 
Antropogen ifloslanishning ko'payishi va pasayishi sharoitida ekotizimning 
ifloslanish traektoriyasining ahamiyati kelajakdagi o'zgarishlarni bashorat qilishga,
amaliy minimal harakatlarni antropogen ta'sirini cheklash, kamaytirishga va 
ekotizimni tiklash jarayonlarini tezlashtirishga qaratilgan amaliy harakatlarni to'g'ri 
yo'naltirishga imkon beradi. [3,139] 
Suvning sifatini belgilangan meyorlarda saqlash, aholi salomatligini, 
biologik xilma-xillikni, tabiiy va sanoat mahsulotlarini, tabiatning estetik hamda 
reaksion salohiyatini saqlash uchun zaruriy shartdir. 
Shunday qilib, metall ionlarini amperometrik titrlashning samarali va 
mukammal usullari uchun yangi variantlarni ishlab chiqish,
analitik faol organik 
reagentlardan titrant sifatida foydalanish bilan suvsiz va aralash muhitda ikkita 
indikator elektrodlari bilan Aydar-Arnasoy ko'llar tizimining suvlarini tahlil 
qilishda elektrokimyoviy tadqiqot usullaridan foydalanish maydoni va 
imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytiradi.