|
Ключевые слова:
озеро Айдар-Арнасай, мониторинг, токсичные
вещества, экотоксикология, загрязнение, методы электрохимического
анализа.
Annotation:
The article presents the results of the study of the Aydar-
Arnasay lake system, one of the largest reservoirs in the country. The
hydrochemical regime of water in this reservoir area is not stable. Monitoring of
the ecological status of the reservoir was carried out using a stationary monitoring
network, modern equipment and monitoring methods, which allows to assess the
regularity of anthropogenic changes in the environment and biological system
problems that have toxic effects.
Keywords:
Aydar-Arnasay
lake,
monitoring,
toxic
substances,
ecotoxicology, pollution, methods of electrochemical analysis
Sayyoradagi texnogen o'zgarishlar shunchalik tez sodir bo'ladiki, ularni
geologik falokatlar bilan taqqoslash mumkin. Insonning sayyoradagi hayotining
salbiy oqibatlarini minimallashtirishga qaratilgan barcha harakatlariga qaramay,
inson hayot muhitini u yoki bu darajada o'zgartirgan va o'zgartirishda davom
etmoqda.
Aydar-Arnasoy ko'lidagi suvlarning ekologik holatini o'rganib, biz
ekotoksikantlar bilan bog'liq bo'lgan og'ir metallarning ifloslanishini o'rganishni
asosiy vazifasini qo'ydik.
Ekotoksikologiya tadqiqotining maqsadi atrofdagi (suv) muhitdagi
ifloslantiruvchi moddalarning tarkibiy o’zgarishini (migratsiya, transformatsiya,
cho'kindi jinslar, o'zaro ta'sirlar) va ularning organizmlarga, populyatsiyalarga,
jamoalarga va ekotizimlarga ta'sirini o'rganishdir. [2, 2914]
Ekotoksikligiga ko'ra elementlar quyidagilarga bo'linadi.
muhim (biofilik): Fe, Co, Cu, Cr, Mn, Zn va boshqalar.
muhim bo'lmagan (juda zaharli): As, Cd, Hg, Pb.
Muhim
(biofilik)
elementlar-
tirik
organizmlarga
ma'lum
kontsentratsiyalarda funktsional uchrashi xos, ammo atrof muhitda yuqori darajada
toksik ta'sir ko'rsatadi. Ularning tanada to'planishi bir qator biokimyoviy
funktsiyalarning buzilishiga olib keladi. [4,25]
Muhim bo'lmagan metallar atrof muhitda juda past darajada bo'lsa ham
toksik xususiyatga ega bo'lishi mumkin. Ular suv ekotizimlarining trofik
tuzilishida yuqori darajada bioakkumulyativ hisoblanadi. Ma'lumki, organizmlar
metall
kontsentratsiyasini
tartibga
solish
va
organik
ksenobiotiklarni
zararsizlantirish qobiliyatiga ega. Shu bilan birga, ular tirik organizmlarda ko'p
miqdorda to'planishi mumkin. Bu esa tananing eng muhim funktsiyalarining
buzilishiga olib keladi. Organik ksenobiotiklar va muhim bo'lmagan
elementlarning bioakkumulyatsiyasi nafaqat o'tkir toksik ta'sirga, balki surunkali
276
ta'sirga ham asos bo'lishi mumkin. Barcha kimyoviy toksik elementlar va
birikmalar dastlab molekulalarning tuzilishi va funktsiyalarining buzilishini
keltirib chiqaradi. Bu ularning hujayra ishlashining o'zgarishiga olib keladi va o'z
navbatida
organizmning
fiziologik
holatini
o'zgartiradigan
hujayra
organoidlarining tuzilishi va funktsiyalariga ta'sir qiladi.
Tadqiqot natijalarini tahlili bizni ekotizimdagi antropogen o'zgarishlarning
qonuniyatlari to'g'risida yagona tizimda (atrof-muhit sharoitidan organizmlar,
populyatsiyalar, jamoalar) shakllantirishga undadi. Og'ir metallarning to'plami
asosan o'simlik va hayvon organizmlari uchun zarur bo'lgan "qoldiq elementlari"
ro'yxatiga to'g'ri keladi. Biroq, bu "qoldiq elementlari"ni ba'zi bir kontsentratsiya
chegaralaridan oshib ketish ularni kuchli zaharlarga aylantiradi. Ushbu og'ir
metallardan biri kobaltdir.
Atrof muhitni ifloslanish muammosini hal qiladigan mavjud va ekspres
usullardan biri bu amperometriya usuli bo’lib
,
organik reagentlar yordamida,
ulardan foydalanish elementlarning belgilangan kontsentratsiyasining pastki
chegaralarini kamaytirishga va metrologik xususiyatlarini yaxshilashga imkon
beradi.[5, 93]
Hozirgi kunda og'ir va zaharli metallarni aniqlash uchun organik
reagentlardan foydalanish usullari jadal rivojlanmoqda. Ularning jadal rivojlanishi
apparat tuzilishining soddaligi, tezkorligi, shuningdek laboratoriyadan tashqari
dala sharoitida organik reagentlarni amperometrik titrlashda foydalanish
imkoniyatini keltirib chiqaradi.
Tajribalar natijalari shuni ko'rsatdiki, kobaltning optimal pH qiymatida
maksimal ekstraktsiyasiga erishish uchun kobalt ionlarining suyuqlik fazasidagi
boshlang'ich kontsentratsiyasidan qat'iy nazar, 10-15 minut davom etadi. Aloqa
vaqtini uzaytirganda, tiklanish darajasi doimiy bo'lib qoladi, bu muvozanat
o'rnatilishini ko'rsatadi.
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, natriy xlorid va natriy nitrat kobaltning
titrlanishiga deyarli 7,5 mg/ml konsentratsiyaga ta'sir qilmaydi. Natriy sulfat uchun
kobalt titrlash darajasining pasayishi 4,5 mg/ml konsentrasiyalarda kuzatilmoqda.
Ushbu jarayonni sulfat muhitida kobalt ioni tomonidan anion sulfat komplekslarini
hosil bo'lish ehtimoli bilan izohlash mumkin.
Shunday qilib, aniqlash chegarasining pasayishiga suvning fazasiga nisbatan
katta hajmdagi eritmada aniqlaniladigan metallni konsentratsiyalash orqali
erishiladi. Ekstraktsiya konsentratsiyasidan farqli o'laroq, amperometrik usul
organik erituvchilardan foydalanishni talab qilmaydi va sog'liq uchun xavfsizdir.
Organik reaktivlar bilan kobaltning metall komplekslari o'zlari toksik emasligi esa
tahlilni xavfsizligini ta’minlaydi.[1,87]
277
Antropogen ifloslanishning ko'payishi va pasayishi sharoitida ekotizimning
ifloslanish traektoriyasining ahamiyati kelajakdagi o'zgarishlarni bashorat qilishga,
amaliy minimal harakatlarni antropogen ta'sirini cheklash, kamaytirishga va
ekotizimni tiklash jarayonlarini tezlashtirishga qaratilgan amaliy harakatlarni to'g'ri
yo'naltirishga imkon beradi. [3,139]
Suvning sifatini belgilangan meyorlarda saqlash, aholi salomatligini,
biologik xilma-xillikni, tabiiy va sanoat mahsulotlarini, tabiatning estetik hamda
reaksion salohiyatini saqlash uchun zaruriy shartdir.
Shunday qilib, metall ionlarini amperometrik titrlashning samarali va
mukammal usullari uchun yangi variantlarni ishlab chiqish,
analitik faol organik
reagentlardan titrant sifatida foydalanish bilan suvsiz va aralash muhitda ikkita
indikator elektrodlari bilan Aydar-Arnasoy ko'llar tizimining suvlarini tahlil
qilishda elektrokimyoviy tadqiqot usullaridan foydalanish maydoni va
imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
