Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

 
Ключевые 
слова:
 
ферроцен, 
феррозенкарбоновая 
кислота, 
тиомочевина, 
нометилмочевина, 
реакция 
диазотирования, 
биострумуляторы. 
Annotations:
This work describes the synthesis of a derivative of 
ferrosenecarboxylic acid with thiourea, some of its physicochemical properties and 
the possibility of using water-soluble salts of this substance as a biostimulant. 
Key words:
ferrocene, ferrosenecarboxylic acid, thiourea, nomethylurea, 
diazotization reaction, biostormulators. 
So‘nggi yillarda qishloq ho‘jaligida biostimulyatorlarni qo‘llash butun 
dunyo bo‘ylab o‘z ko‘lamini kengaytirmoqda va bunga yetarlicha omillarni 

---

234 
ko‘rsatib o‘tish mumkin. Birinchidan, biostimulyatorlarni qo‘llash bir qator 
rivojlangan Yevropa va Osiyo mamlakatlarida keng tarqaldi. Ikkinchidan, maxsus 
qishloq xo‘jaligi ehtiyojlarini qondirish uchun biostimulyatorlar bilan ishlov 
berilayotgan maydonlar yuqori hosildorlikka ega bo‘lib kelmoqda. Uchinchidan, 
qishloq ho‘jalik ekinlari asosan g‘allachilik va paxtachilikda ishlatiladigan 
biostimulyator mahsulotlar, iqtisodiy va barqaror rivojlanish talablarini qondirish 
uchun tobora ko‘proq jalb qilinmoqda. To‘rtinchidan, biostrumulyatorlar qishloq 
xo‘jaligi kirib kelishi fermerlarning daromadlarini optimallashtirish va 
samaradorlikni oshirishiga sabab bo‘lmoqda. Shunday qilib, biostimulyatorlar 
investitsion daromadlarni yaxshilash va istemolchilarni ortib borayotgan talabini 
qondirish yo‘lidir. 
Respublikamizda agrar sohani rivojlantirish, oziq ovqat xavfsizligini yanada 
mustaxkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish va 
eksport salohiyatini yanada oshirish vazifalari belgilangan.
Bu borada yurtimiz kimyogar olimlari xususan Andijon davlat 
universitetining professori, kimyo fanlari doktori I.R.Asqarov va uning shogirdlari 
tominidan ferrotsen va uning hosilalari asosida ko‘plab biostimulyatorlar sintez 
qilinib, amaliyotda qo‘llash bo’yicha salmoqli ishlar amalga oshirilib kelinmoqda. 
Ferrosen asosida sintez qilingan birikmalar qishloq ho‘jaligida biologik faol 
birikmalar sifatida ishlatib kelinmoqda. Metilolmochevina, dimetilomochevina, 
metilendimochevina, va tiomochevina hosilalari ham o‘simliklarni o‘sishi va 
rivojlanishi hamda hosildorligi va sifatini ortishida ahamiyati katta. Shunga asosan 
Andijon davlat universitetining “Tovarlar kimyosi” ilmiy laboratoriyasida 
professor I.R.Asqarov boshchiligida kimyo fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) 
dotsent M.M.Xojimatov tomonidan N-metiloksiferrosenilamid, N-ferrosenilamid-
metankarboksamid, 
N-(ferrosenilmetil)-N’-metiloksikarboksamid,
 
N-
metiloksiferroseniltioamid, 
N-(ferrosenilmetil)-N’-metiloksitiokarbamid, 
N-
ferrosenil-tioamidometantiokarboksamid kabi bir qator ferrosen hosillari sintez 
qilindi. Undan tashqari m-ferrosenilbenzoy kislotasining metilolmochevina, 
dimetilomochevina, metilendimochevina, va tiomochevinalar bilan ham sintesi 
amalga oshirilib sintez qilingan moddalarni biologik faoligi o‘rganilgan va 
amaliyotga joriy etilgan. Ana shu moddalardan biri 1'-(3-karboksifenil)-1-
tioamidferrosendir. 

---

235 
Ferrotsenning eng muxim hosilasi ferrotsenkarbon kislotasi va uning hosillari 
turli-hil kasalliklar, modda almashinuvining buzilishi oqibatida kelib chiqadigan 
hastaliklarni davolashda, uning suvda eruvchan hosilalari qishloq ho'jaligida 
yahshi natijalar berishi aniqlangan. Biz ferrotsenni biologik faol yangi 
birikmalarini olish bo‘yicha tadqiqotlarni davom ettirib ferrotsenkarbon kislotani 
tiomochevina bilan reaksiyasi amalga oshirildi. Reaksiya diazotirlash reaksiyasi 
yordamida o‘tkazildi.
Olingan natijalarga ko‘ra reaksiya quyidagi sxema bo‘yicha boradi: 
Reaksiya unumi nazariyga nisbatan 55%. Olingan sariq rangli moddaning
eruvchanligi aniqlandi. Organik erituvchilarda yaxshi, suvda kam eriydi. T
s 
=195 
o
C. Empirik formulasi C
12
H
9
O
2
NSFe
Sintez qilib olingan yangi moddaning fizik-kimyoviy ko'rsatkichlarini tahlil 
qilish va unin suvda eruvchan tuzlarini biologik faolligini aniqlash bo’yicha ishlar 
davom ettirilmoqda. Ushbu moddaning suvda eruvchan hosilalari kelajakda 
qishloq ho'jaligi ekinlarining o'sish va rivojlanishga ijobiy ta'sir eta oladigan, 
hosildorligini oshirishga hizmat qiladigan sifatli ekologik toza mahsulotlarni 
yetishtirishda biostimulyator sifatida foydalanish imkonini beradi deb hisoblaymiz.