Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги якубов Кутфидин Аслиевич, Мирзаев Абдиалим Боймуродович,Бўриев

Расм.6.4. Ётиқ қумтутгич
. 
1-чўкма суриш кураклари; 2-гидроэлеватор, қум чиқариш мосламаси; 3-чўкма йиғиш 
камераси. 
Тангенциал ва тик
қумтутгичларда бу шарт гидравлик юклама (100-110 
м
3
/(м
2
с) билан чекланган. Қумтутгичда оқованинг ўтиш даври 30-100 сек билан 
чекланган. Аэрацияланувчи қумтутгичларда илгариланма ва айланма 
ҳаракатлар қўшилиши натижасида қум заррачалари бир-бирига урилиб органик 
моддалардан ажралишига шароит яратилади. Қумтутгичнинг узунлиги бўйича 
2/3 чуқурлигида аэраторларлар ўрнатилган. Ҳар 1 м
3
оқова сувга 0,1м
3
ҳаво 
сарфланади. 
Расм.6.5. Тангенциал қумтутгич 
1-кириш канали;2-чиқиш канали; 3-тиниш зонаси; 4-тўсиқ; 5-қум йиғиш камераси; 6-шнекли 
насос. 

---

162 
Қумтутгичларни самарали ишлаши юқорида келтирилган тезликларни 
таъминлаш билан бевосита боғлиқ. Навбатчи ходимларнинг асосий 
вазифаларидан бири оқова сарфига мос равишда қумтутгичлар сонини танлаш 
ҳисобланади. Шунингдек қумтутгичларнинг чиқиш новида оқим тезлигини 
сатҳга боғлиқ ҳолда ростловчи, кенг остонали обпартовлар ўрнатилади.
Қумтутгичлар чўкмаси даврий равишда, ҳар сменада, суриш механизми 
ёрдамида бункерга йиғилиб, гидроэлеваторлар ёрдамида узатилиб турилиши 
зарур. Чўкмалар ҳар 1-2 кунда чиқарилиб қум қуритиш майдончаларига 
жўнатилади. Майдончаларни тўғри фойдаланиш уларга чўкмаларни текис 
тақсимлаш, зовур тизимини ишини кузатиш, карталарни тўлиб кетишини 
олдини олиш каби ишлардан иборат.
Қум қуритиш майдончаларида ҳосил бўладиган зовур сувлари 
қайтарилиб қумтутгич олдидаги каналга қўшилади. Қум чўкмаларини органик 
моддалардан чуқурроқ ажратиб олиш ёки ювиш учун қум бункерлари 
ишлатилиши мумкин. Қум бункерларидан фойдаланиш улардаги ёпгичларни 
зич ишлаши, қиш мавсумида музлашдан сақлаш ишлари билан боғлиқ. 
Қумтугичларни ишлатишда ходимлар қуйидаги ишлар юклатилади: 

оқова сувларнинг сарфларини назорат қилиш ва қумтутгичлар орасида 
сарфларни ростлаш; 

қумтутгичларда чўкма қатламининг қалинлигини ўлчаб туриш; 

чўкмаларни ўз вақтида чиқариш ва уларнинг узатилишини назорат 
қилиш; 

аэрацияланувчи қумтутгичларда ҳаво берилишини ва унинг жадаллигини 
назорати; 

қуритиш майдончаларига йиғиладиган чўкма қатламининг назорати ва ўз 
вақтида майдончани тозалаш; 

чўкмаларни ювилиш даврида жараённи тўла ўтишини назорат қилиш; 

ускуналарни соз ҳолда ва қумтутгич ҳудуди тозалигини сақлаш. 
Қумтутгичлар ишида қуйидаги носозликлар учраши мумкин: 

---

163 

оқова сувларнинг жуда катта сарфларда оқиб келиши ёки уларни нотекис 
тақсимланишида қум заррачаларини ҳаддан ташқари кўп чиқиби кетиши 
(тезликлар меъёридан катта бўлганда) ва органик моддларни чўкмага 
тушиши(минимал тезликларда); 

оқоваларни катта нотекисликларда оқиб келиши ёки қумтутгичда 
тезликларнинг 
нотекис 
тақсимланиши 
ҳажмининг 
тўла 
фойдаланилмаганли сабабли.
Бу камчиликларни бартараф қилиш учун, мунтазам равишда, 
қумтутгичларда оқим тезлиги, оқова сарфи назорат қилиб бориш зарур. Ҳар 
йили қумтутгичлар навбат билан кўрикдан ўтказиш, тозалаш ва таъмирлаш 
ишларини учун ишдан тўла тўхтатилади. Қумтутгичлар самарадорлинигини 
ифодаловчи яққол кўрсатгичларидан бири бирламчи тиндиргич чўкмаларининг 
таркибида қум заррачаларининг йўқлиги ҳисобланади. 
Тиндиргичлар.
Тиндиргичлар ишлаш тартиби бўйича даврий ва узлуксиз; 
тузилиши ва оқим ҳаракати бўйича - ётиқ, тик, радиал, икки қаватли ва юпқа 
қатламли; тизимдаги ўрни бўйича – бирламчи ва иккиламчи турларга 
бўлинади. Бирламчи тиндиргичлар оқова таркибидаги муаллақ моддаларни 
дастлаб, биологик тозалашдан олдин, ушлаб қолиш учун ишлатилади. 
Иккиламчи тиндиргичлар эса биологик тозалаш иншоотидан кейин фаол гил 
ёки биологик қобиқларни ушлаб қолади. Тозалаш даражаси тиндириш 
жараёнининг бахолаш мезони бўлиб куйидагича ани
қ
ланади:
 
Э = С
1
– С
2
/ С
1
* 100 % (6.1) 
бу ерда: С
1
ва С
2 
– муалла
қ
моддаларнинг бошланғич ва кейинги улушлари., 
г/м
3
. 
Тиндирилган сувдаги муаллақ модда улуши (С
2
) кейинги ишлов бериш 
иншоотлар турига ёки хавза тоифасига боғлиқ. Умуман олганда тиндиргичлар 
биологик тозалаш иншоотларига оқовалар тарқибидаги муаллақ модда 
шаклидаги ифлосликларни чеклаш учун, яъни уларнинг концентрациясини 

---

164 
аэротенкларга 150 мг/л, биосизгич(биофильтр)ларга 100 мг/л гача пасайтириб
бериш учун ишлатилади. Одатда ётиқ тиндиргичларнинг самарадорлиги 40-50, 
тик – 30-40 ва радиал 50-60% ни ташкил қилади.
Юқорида келтирилган ифода орқали тозалаш жараёнлари ни тўла 
бахолашга имкон бермайди, албатта Қолдиқ муаллақ модда улуши, яъни С
2
ни 
инобатга олиш зарур. Буни мисолда яққол кўриш мумкин. Таркибида 100 ва 
5000 г/м
3
муаллақ модда бор оқоваларни 90 % тозалаш даражасини 
таъминланса биринчи мисолда қолдиқ муаллақ модда улуши 10 г/м
3
ни, 
иккинчида эса 500 г/м
3
ташкил қилади. 
6.2-жадвал