Œзбекистон Республикаси олий ва œрта махсус таълим вазирлиги

4. Дифференциациялаш принципи. Бу принципга асосан оғзаки нуткда ёки талаффузда бир-биридан аниқ фарқланмайдиган ёки ўзаро фарқлари деярли сезилмайдиган даражага келиб қолган сўзлар ёзувда махсус қоида билан ажратилиб ёзилади.
Ёзув ва имлони тартибга солиш максадида илгари оғзаки нуткда деярли бир хил айтилиб келинган баъзи сўзлар, формалар ёки аффиксларни ёзувда бир-биридан фарқлаш учун одатда дифференциациялаш методидан фойдаланилади. Бошқа тиллардаги каби ўзбек тилида ҳам бу методдан кам фойдаланилади.
Бу принципнинг қўлланишини қуйидаги мисолларда кўриш мумкин.
1. Маълумки революцияга қадар араб ёзуви билан иш кўрган даврда -лик ва -ли аффикслари ёзувда деярли дифференциация қилинмай қўлланар эди. Бу ҳол 1956 йилга қадар давом этиб келди. Масалан, -лик аффикси асосан шаҳар аҳолиси нутқида, -ли аффикси эса қипчоқ шевалари вакиллари ва умуман šишлоқ аҳолиси нутқида қўлланарди. Бунда ҳар икки аффикснинг эгалилик ва тегишлилик маънолари фарқланмас эди. 1956 йилдан бошлаб адабий орфографиямизда уларни фарқлаб қўллашга ўтилди: тегишлилик маъносини ифодалашда -лик аффикси (масалан: шаҳарлик, қишлоклик, тошкентлик, андижонлик), эга эканлик маъносида -ли аффикси қўллана бошланди (отли, тўнли, уйли, жойли, саводли). Бунинг натижасида ёзувда ва умуман имлода анчагина тартиблилик ва саранжомликка эришилди.
5. Этимологик ёки график принцип. Сўзларни этимологик ёки график принцип асосида ёзиш дейилганда уларнинг қайси халқлинг тилидан ёки графикасидан олинган бўлса, ўша қадимги этимологик ёки график ҳолатини сақлаб қолиш тушунилади. Масалан, Ўрта Осиёнинг бошқа халқлари каби ўзбек халқи ҳам араблар истилосидан кейин минг йилча ёзув ишларини араб графикаси асосида юритиб келди. Дастлабки даврларда араб тилидан ўзбек тилига ўзлашган, шунингдек, ўзбек тилининг ўз сўзлари ҳам тўлиқ арабча белгилар ва қоидалар асосида ёзилган. Кейинчалик маҳаллий тилларининг хусусиятлари қисман ҳисобга олинган ҳолда араб ёзуви маълум даражада ислоҳ қилинган. Лекин шунда ҳам маҳаллий халқдан араб ва форс тилларидан ўзлашган сўзларни аслан қандай ёзилган ва талаффуз қилинган бўлса, худди шундай талффуз қилиш ва ёзиш кўп ҳолларда талаб қилинган. Бу ҳол имло қоидаларини ўзлаштириш ва савод чиқаришни жуда оғирлаштириб юборганлиги устига маҳаллий тилларнинг аффиксация имкониятларини ҳам камайтириб юборган. Масалан, ўзбек тилининг айрим шеваларида тил олди ва тил орқа унлиларини фарқлаш имкониятларининг аралишиб кетиши билан биргаликда тил одди ва тил орка аффиксларининг вариантларини фарқлаш ҳам кўп ҳолларда аралаштириб юборилган.
Ҳозирги ўзбек ёзма адабий тил ва ўзбек имлосида айрим арабча ва форсча сўзларни уларнинг қадимги, асл ҳолатига мослаб ёзиш (масалан, Аъзам, ваъда, аъло, шеър каби) давом этиб келмокда. Арабча сўзларни ёзишда эса революцияга šадар ва ундан кейинги даврларда ҳам маҳаллий халқлар худди араб тилида бўлгани сингари сод ва зодларни бир-биридан фарқлаб ёзишиган (ҳолбуки, ўзбекча сўзларни ёзишда тил олди ў, к, и га ўхшаш махсус товушларни фарқлаш ҳисобга олинмаган). Аъзам, шеър, Навоий, Лутфий сингари сўзларнинг ёзилиши ҳозирги ўзбек имлосида этимологик ёки график принципнинг амалда қисман қўлланиб келаётганлигидан далолат беради.