|
2. Морфологик принцип. Мофологик принципга кўра тилдаги аффикслар ёки морфемалар нуткда қандай айтилса, ёзувда ҳам шундай ёзилиши керак. Сўз ўзагига қўшилувчи морфемаларнинг ёзувда тўлиқ ёки қисман бир система асосида акс эттирилиши ёки уларнинг вариантларидан бирининг танлаб олиб ёзилиши асосида бир хилликка эришиш морфологик принцип дейилади.
Ҳозирги ўзбек орфофафиясида морфологик принцип кенг қўлланади. Масалан, оғзаки адабий нутқимизда -лар аффиксининг камида иккита (тил олди ва тил орқа: эчкилар, қўйлар) варианти учрайди, баъзан ҳатто бу вариантлар бурун товушларидан кейин сонорлашиб, яна иккита янги форма касб этиши мумкин (олинглар, келинглар). Лекин шунга қарамай, адабий орфографиямизда қабул қилинган морфологик принципга мувофиқ —лар ҳамма ҳолатда ҳам фақат бир формада ёзилади.
Шунингдек, инфинитивнинг асосий формаси бўлган —моқ аффикси оғзаки нутқимизда икки формада (юмшоқ ва қаттиқ вариантда: келмок, бормоқ) қўлланишига қарамасдан ёзувда бир формада —моқ тарзида ёзилади.
Келишик формалари ҳақида хам худди шундай фикрни айтиш мумкин. Умумий қоидадан мустасно тарзида учрайдиган мисоллар сони кўп эмас. Масалан, жўналиш келишигининг асосий формаси -га тарзида ёзилишига қарамасдан охири қ, к, ғ, г товушлари билан тугаган баъзи сўзларда бу форма оғзаки нутқдаги -к,а, ка тарзда (бокха, элакка, ўроққа каби) қўлланади. Ҳозирги орфофафия талаби бўйича аффиксларнинг ҳаммаси морфологик принцип асосида ёзилади. Масалан, эгалик аффикслари: -м (им), -нг (инг), -си (и), -миз (миз), -нгаз (ингиз); келишик аффикслари: -нинг, -ни, -да, -дан; кесимлик аффикслари: -ман, -сан, -миз, -сиз; шахс ва замонни кўрсатувчи ҳамда сўз ясовчи аффикслар оғзаки нуткда қандай айтилишидан қатьи назар, имлода ўзининг бир хил морфологик формасини сақлаган ҳолда ёзилаверади.
3. Тарихий-традицион принцип.
Ўзбек халқнинг ёзуви тарихида кўпгина сўз ва иборалар борки, оғзаки нутқда қай тарзда талаффуз этилишидан қатъий назар, уларнинг ёзилишида маълум традицияга амал қилинади. Сўзларнинг ҳозирги талаффуз нормасига мос келмайдиган, қадидан ўзлашиб қолган формада ёзилиши орфографиянинг тарихий-традицион принципини ташкил этади. Бошқача айтганда, тарихий-традицион принципга асосан сўзлар ҳозирги ҳолатига кўра эмас, балки анъана тусига кириб қолган қоидага кўра ёзилади: Чора Россияси, пудратчи, фаҳм, раҳм каби.
Ќозирги ўзбек орфографиясида морфологик принцип билан бир қаторда тарихий-традицион принцип ҳам жуда кенг қўлланилади. Бу ҳол ўзбек ёзуви ва ўзбек ёзув адабий тили жуда қадимдан бой традицияларга эга эканлиги билан изоҳланади.
Ҳозирги орфографияда тарихий-традицион принцип асосида ёзилувчи баъзи формалар ва сўзларни изоҳлаймиз ва мисоллар билан келтирамиз.
1. Буйруқ-истак майли эски адабиётимизда қўлланиб келган традицияга кўра шеърият ва проза тилида баъзан —гил // -ғил тарзида ишлатилади: боргил//борғил.
Бас, етар, чолгувчи, бас қил созингни. Бас, етар кўксимга урмагил ханжар... (А. Орипов.)
2. Ҳозирги ўзбек адабий тил ва шеваларда мақсад маъносини англатувчи -гани формаси ўрнида эски ўзбек адабий тилида -гали, -ғали, -кали формалари қўлланган. Булар баъзан хозирги ўзбек адабий тилимизда ҳам ўша формада учраб туради: Кўргали хуснингни зору мубтало бўлдум сенга. (Навоий.) Ёки: Кўргали келдингми, ёр, куйдиргали келдингми, ёр. (Қўшиқдан.)
3. Хозирги-келаси замон сифатдоши ясовчи -р (-ар)нинг -ур формаси ҳам классик адабиёт тилида кўплаб ишлатилган. Бу форма баъзан ҳозирги ёзув сифатида ҳам ўша ҳолича қўлланади:
Юлдузлар ўтига бардош берурман,
Фазолар тафтига қнлурман тоқат. (А. Орипов.)
Қурурмиз зўр каналлар, бахтимиздек ул равон бўлсин. (А. Пўлат.)
Сенинг-чун, эй ғарибим, ич-ичимдан бўзлагайдурман. (А. Орипов.)
4. Эски ўзбек тилида чиқиш келишиги формаси -дин бўлган. Бу форма ҳозирги ўзбек адабий тилдаги чиқиш келишиги формаси -дан ўрнида ҳозир ҳам баъзан ишлатилади: Севар ёрим қайдин галдинг. (Хоразм халқ қўшиғи.)
5. -ми юкламаси ўзбек тилида баъзан -му тарзида қўлланган. У ҳолат ҳозирги адабий тилда ҳам кузатилади:
Севгини тортиб бўлурму
Тошу торозу билан. (Э. Воҳидов.)
Ёрнинг мен тортмаган жабру жафоси колдиму. (Бобир.)
Гўзал жонон, соғиндингму. (П. Мўмин.)
Қора қошинг ой юзингда ҳилол эмасму. (А. Пўлат.)
6. Ҳозирги адабий тилимизда орфографик норма сифатида қўлланвучи чоризм сўзи ва чор Россияси бирикмаси тилимизга Октябрь инқилоби арафасида кириб келган бўлиб, ўша давр оғзаки нутк традициясига мувофиқ ц ўрнига ч қўлланиб келади. Бу сўзлар русча царизм сўзи ва Царская Россия бирикмасининг ўзбек тили талаффузига мослаштириб қўлланилиши натижасида юзага келган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
