Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги умиров С. Э., Қодиров З. З

Инсон-вақт инцидентлик кўрсаткичи 
Инсон-вақт инцидентлик кўрсаткичи (person-time incidence rate, PtI, 
инцидентлик зичлигининг кўрсаткичи, incidence density) – хавфли гуруҳларда 

---

янги ҳодисалар (касалликлар) пайдо бўлиш частотасини (хавфини) энг аниқ 
ўлчовчи кўрсаткичдир. Когорт тадқиқотларида айрим иштирокчилар турли 
сабабларга кўра кузатувдан тушиб қолишлари ёки кутилаётган касаллик 
билан кузатув муддати тугамасидан илгарироқ касалланиб қолишлари 
мумкин. Шу сабабли янги ҳолатлар пайдо бўлиш хавфи тобора ошади, чунки 
гуруҳлардаги иштирокчилар сони камаяди. Натижада хавфли гуруҳдаги 
айрим шахслар учун, касалланиш хавфи таъсири остида бўлиш муддати 
турлича бўлиб қолади. Инцидентлик кўрсаткичи бу ҳолатни инобатга 
олмайди, бинобарин, хавфли гуруҳга киритилган ҳар бир шахснинг ўртача 
касалланиш хавфини етарли аниқликда ўлчай олмайди.
Когорт тадқиқотларида инсон-вақт инцидентлик кўрсаткичи (PtI) 
қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади: 
, 
бунда a – асосий гуруҳда аниқланган касаллик ҳолатлари; 
T – 
ҳар бир иштирокчининг кузатув остида бўлган муддати 
(аксарият йилларда ҳисобланади);
10
n
- 
кўрсаткичнинг ўлчами. 
Эҳтимоллик ва имкониятлар 
Эҳтимоллик – муайян гуруҳдаги айрим тавсифга, масалан касалланиш 
хусусиятига эга шахслар ҳиссасини акс эттирувчи кўрсаткичларни 
ифодаловчи иборадир. Бу ҳолатда ушбу хусусият йўқлигининг 
эҳтимоллигини ҳодисанинг содир бўлиш эҳтимоллигини бир рақамидан 
ажратиб ҳисоблаб чиқариш мумкин (хусусият - ҳодиса йўқлигининг 
эҳтимоллиги =1- ҳодисанинг содир бўлиш эҳтимоллиги). Имконият - ҳодиса 
содир бўлиши эҳтимоллигининг ушбу ҳодисанинг содир бўлмаслик 
эҳтимоллигига нисбати. Эҳтимоллик ва имкониятлар айнан битта ахборотни 
акс эттиришади, лекин уни турлича ифодалашади. Шу сабабли иккита содда 
формулалар ёрдамида уларнинг биридан иккинчисини ҳисоблаб топиш 
мумкин:

---

ҳодисанинг имконияти=(ҳодисанинг содир бўлиш эҳтимоллиги)/(1 - 
ҳодисанинг содир бўлиш эҳтимоллиги),
ҳодисанинг содир бўлиш эҳтимоллиги=ҳодисанинг имконияти/1- ҳодисанинг 
имконияти.
“2х2” жадвали учун имкониятлар нисбати қуйидагича ҳисобланади:
 
Имкониятлар нисбати натижаси ҳам худди нисбий хавфдек баҳоланади. 
Имкониятлар нисбатининг қиймати бирга тенг бўлса (ОR=1) хавфли омил ва 
касаллик пайдо бўлиши ўртасида боғлиқлик йўқлигини кўрсатади. 
Имкониятлар нисбатининг қиймати бирдан катта бўлган ҳолат (ОR>1), 
ўрганилаётган омил ва касаллик ўртасида боғлиқлик мавжуд эканлигини 
кўрсатади. Бу натижа ўрганилаётган омилни зарарли – касаллик келтириб 
чиқарувчи хавфли омил деб ҳисоблашга асос бўлади 
Имкониятлар нисбатининг қиймати бирдан кичик бўлган ҳолат (ОR<1), 
касаллик пайдо бўлиш хавфи асосий гуруҳда, назорат гуруҳидагига нисбатан, 
паст эканлигини кўрсатади, демак, мазкур омил инсон саломатлиги учун 
ҳимоявий омил сифатида таъсир кўрсатади. 
Когорт тадқиқотларида имкониятлар нисбатининг кўрсаткичи – нисбий 
хавфга муқобил вариантдир. Шунинг учун уларни бир хил мавқеда қўллаш 
мумкин. 
Когорт тадқиқотлари натижаларига статистик ишлов беришнинг 
навбатдаги босқичи – тафовутлар ишончлилигини баҳолашдир. Бунинг учун 
инцидентлик, мутлақ хавф, нисбий хавф, имкониятлар нисбати 
кўрсаткичларининг ишончлилик интерваллари ҳисобланади. Бу мақсадда 
Пирсон мезони (хи-квадрат) ва Фишернинг аниқ мезони қўлланилиши 
мумкин.