|
Когорт тадқиқотлар
Когорт тадқиқотларнинг мақсади - касаллик пайдо бўлиши ва тарқалишини
белгиловчи сабабларни аниқлаш. Ушбу атама “когорта” сўзидан олинган
бўлиб кишилар гуруҳи маъносини англатади. “Когорта” тушунчаси турли
соҳаларда муайян ўзига хосликка эга:
•
қадимий Римда 360-600 кишилик таркибдан иборат ҳарбий бўлинма –
легионнинг ўндан бир қисми;
•
кўчма маънода – бир мақсад йўлида бирлашган кишилар гуруҳи;
•
тиббиётда – саломатлик ҳолатларидаги умумий белгилари бўйича
бирлаштирилган ва касаллик пайдо бўлиши кутилаётган кишилар гуруҳи.
Бу усул ёрдамида аҳоли саломатлигига таъсир қилувчи хавфли омил ва
унинг оқибати ўрганилади, ҳодиса-назорат усулидан фарқли равишда когорт
усулида янги ҳодисалар частотаси баҳоланади ва прогнозни ўрганишда кенг
қўлланилади. Хавфли омилларнинг оқибатини когорт тадқиқот усулида
ўрганиш учун кўп сонли аҳолини узоқ муддат давомида кузатиш талаб
этилади, шунингдек кам тарқалган касалликларни ва унга таъсир этувчи
хавфли омилларни ўрганиш учун тўғри келмайди.
Исталган когорт тадқиқотида турли ҳодисалар билан сабаблар
ўртасидаги алоқадорликни аниқлаш гумон қилинаётган сабабдан оқибатга
томон, масалан хавфли омилдан касалликка томон йўналиш бўйлаб олиб
борилади (6-расм).
6-
расм. Когорт тадқиқотларида сабаб-оқибат боғланишларини излашнинг
йўналиши
САБАБ
ОҚИБАТ
КОГОРТ ТАДҚИҚОТЛАР
Когорт тадқиқотлари асосан уч хил турдаги маълумотларга таяниб
амалга оширилади:
•
ретроспектив (архив) маълумотлари (касаллик тарихи, анкеталар,
сўровнома натижалари ва ҳоказо). Бундай тадқиқотларни ретроспектив
(тарихий) когорт тадқиқотлари деб юритилади;
•
проспектив маълумотлар - ушбу маълумотларни тадқиқотни ўтказиш
жараёнида олинади. Бундай тадқиқотларни проспектив (параллел) когорт
тадқиқотлари деб юритилади;
•
аралаш маълумотлар (ретроспектив ва проспектив). Бундай тадқиқотларни
омихталанган когорт тадқиқотлари деб юритилади.
Ўрганиладиган хатарли омиллар сонига ва кутилаётган оқибатга қараб
когорт тадқиқотларини олиб боришнинг тўрт хил кетма-кетлиги (алгоритми)
мавжуд.
Биринчи алгоритм энг содда бўлиб, лекин камроқ рационалдир. Бундай
когорт тадқиқотларида ягона хатарли омил билан айнан битта касаллик
ўртасидаги алоқадорлик ўрганилади.
Дастлабки босқичда тадқиқот объекти – тадқиқот олиб борилиши
режалаштирилаётган кишилар популяцияси аниқланади, яъни бош (генерал)
мажмуа ажратиб олинади. Бу амал тадқиқотга белгиларни киритиш ва уларни
истисно этиш йўли бажарилади. Айтайлик, тадқиқот мақсади – S. шаҳридаги
туққан аёлларда ҳомиладорлик ва гипертония касаллиги ўртасидаги
алоқадорликни аниқлашдир. Бу вазиятда, умуман олганда, бош мажмуа S.
шаҳридаги барча туғруқ ёшидаги аёллардан иборат. Шу билан бирга,
иштирокчи аёлларнинг тадқиқотни тўғри олиб боришга халақит қилиши
мумкин бўлган индивидуал тавсифларини ҳам инобатга олиш зарур.
Тадқиқотни тўғри олиб боришга халақит қилиши мумкин бўлган индивидуал
аломатлар (тавсифлар) истисно этиш белгилари деб юритилади. Демак,
киритиш ва истисно этиш белгилари ҳақидаги мезонга кўра, бош мажмуа S.
шаҳридаги барча туғруқ ёшидаги аёллардан иборат эмас, балки айни пайтда
гипертония касаллигига чалинмаган, анамнезида оғирлаштирувчи ва бошқа
истисно этишга асос бўладиган ҳолатлар йўқ аёллардир. Шу тарзда
популяциянинг маълум қисмидангина мазкур когорт тадқиқоти учун
иштирокчилар танлаб олинади. Бу босқичдаги энг масъулиятли ҳолат –
тадқиқотга фақат соғлом иштирокчиларни киритишдир (тадқиқот мобайнида
пайдо бўлиши мумкин бўлган касалликнинг йўқлиги).
Когорт тадқиқотлари аксарият танланма асосида ўтказиладиган
тадқиқотлардир. Шу боис, кейинги босқич сифат ва миқдор жиҳатдан
репрезентатив статистик танланмани шакллантиришдан иборатдир.
Танланманинг
репрезентативлиги
тадқиқот
натижасида
олинган
маълумотларни бош мажмуага экстраполяция қилиш учун зарурдир.
Танланманинг таркиби бош мажмуага ёши, жинси, антропометрик
кўрсаткичлари, ижтимоий-иқтисодий мавқеи, маиший шароитлари ва бошқа
қатор ҳолатлар бўйича максимал даражада яқин бўлса танланма сифат
жиҳатдан репрезентативдир.
Танланманинг миқдор жиҳатдан репрезентативлиги тадқиқотга жалб
этиладиган иштирокчилар сонини зарур (етарли) даражага етказиш билан
белгиланади.
Сифат ва миқдор жиҳатдан репрезентатив шакллантирилган статистик
танланмани когорта деб юритилади. Когорта шакллантирилиши натижасида
тадқиқотга жалб этилган нисбатан соғлом кишилар гуруҳи пайдо бўлади. Бу
ҳолат тадқиқотларнинг муҳим шартларидан биридир. Когортани ташкил
этувчиларнинг тахминан ярми хавфли омил таъсирига дучор этилган, қолган
ярмига эса хавфли омил таъсир кўрсатмайди.
Навбатдаги босқич – когортани икки гуруҳга: асосий ва назорат
гуруҳларига ажратиш. Асосий гуруҳ – экспозиция гуруҳи хавфли омил
таъсирига дучор этилган иштирокчилардан иборат (F+). Назорат
гуруҳидагилар (экспозиция қилинмаган гуруҳ) эса хатарли омил таъсирига
дучор этилмаганлардан иборат (F-). Биз кўраётган мисолда асосий гуруҳ S.
шаҳридаги туққан аёллардан, назорат гуруҳи эса туғмаган аёллардан иборат.
Кейинги босқич – иккала гуруҳни кузатув. Кузатув муддатининг
давомийлиги экспозиция даврининг ёки яширин даврнинг ўртача
давомийлиги билан белгиланади. Мазкур муддат давомида тадқиқот
иштирокчилари белгиланган даврийликда даволаш муассасасига ташриф
этишади ва кутилаётган натижа (касаллик) пайдо бўлганми ёки йўқлигига
текшириладилар. Кузатув якунида тадқиқот иштирокчилари гуруҳларга
ажратилади.
Якуний босқич – маълумотларга мантиқий ва статистик ишлов бериш.
Когорт тадқиқотларнинг иккинчи алгоритми бир неча оқибатга олиб
келувчи ягона хавфли омилни аниқлашни кўзда тутади. Биринчи
алгоритмдан фарқ шундан иборатки, асосий ва назорат гуруҳларини
касалланганлар ва касалланмаганларга ажратиш ҳар бир нозологик шакл
бўйича алоҳида амалга оширилади. Иккинчи алгоритм асосида олиб
бориладиган тадқиқотларга яққол мисол сифатида чекиш ва мазкур хатарли
омил билан боғлиқ қатор касалликлар (стоматит, гастрит, бронхит, ўпка раки,
тромбозлар ва ҳоказо) ўртасидаги сабаб-оқибат боғланишларини аниқлашга
қаратилган тадқиқотни келтириш мумкин.
Когорт тадқиқотларнинг учинчи алгоритми ягона оқибатга (битта
касалликка) олиб келувчи бир неча хавфли омилни аниқлашни кўзда тутади.
Бундай тадқиқотларда, худди иккинчи алгоритмдагидек, таққослаш
гуруҳларига ажратиш кузатиш муддати ниҳоясига етганидан кейин амалга
оширилади. Бу алгоритмда ҳар бир хатарли омил учун ўз таққослаш
гуруҳлари жуфтлиги белгиланади, яъни асосий (F+) ва назорат (F-) гуруҳлари
бир неча маротаба шакллантирилади. Ушбу тадқиқотларга қўйиладиган
асосий талаб шуки, киши организмига ўрганилаётган омил мустақил таъсир
кўрсатиши зарур. Акс ҳолда организмга муайян хавфли омилнинг хос
таъсирини аниқлаш мумкин эмас.
Тўртинчи алгоритм – кенг тарқалган бўлиб бир неча нозологик шаклда
бир неча хавфли омилни аниқлашга қаратилган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
