Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент Давлат Техника университети

Интернет сайтлар:

1. 
   www.ziyonet.uz;
   
2. 
   www.lex.uz;
   
3. 
   www.bilim.uz;
   
4. 
   www.gov.uz;
   

1-MARUZA.
DIELEKTRIKLARNING QUTBLANISHI.
Reja:

1. 
   Dielektrik qutblanishning asosiy turlari.
   
2. 
   Dielektrik elektr maydon tasirida.
   

Tayanch so‘zlar: qutblanish dielektrikda elektr maydoni, kuchlanganligi vektorning yo‘nalishi. Elektrstatika. zaryadlarni tutashtiruvchi chiziq yo‘nalishidagi.
Dielektrik qutblanishning asosiy turlari.
Dielektrikda kuzatiladigan qutblanish asosan ikki turga: elektr maydoni ta’sirida juda tez sodir bo’ladigan (elektronion) va sekin o’sib hamda sekin pasayadigan (relaksatsiya) qutblanishlariga bo’linadi. Birinchi turdagi qutblanish juda tez o’tishi natijasida dielektrikda elektr energiyasi sarflanmaydi, ikkinchi turdagisida esa qutblanish asta-sekin sodir bo’lib, dielektrik qizishi natijasida energiya sarflanadi.
Kondensator sig’imi va kondensatorda yig’ilgan zaryad dielektrikda sodir bo’ladigan qutblanish jarayonlarini o’zida aks ettiradi. Elektron qutblanish (q_E, C_E) atom yoki ionlar elektron qobig’ining siljishi va ezilishi hisobiga sodir bo’lib, bu turdagi qutblanish katta tezlikda (10^-15sek.) kechadi va qiymat jihatidan yorug’likning sindirish ko’rsatkichi kvadratiga (n²) tengdir. Bunda qutblanish barcha dielektriklarda kuzatilib, ularning atomlaridagi elektronlar musbat elektrod tomon siljiydi. Qutbli bo’lmagan suyuq holatdagi va qattiq dielektriklarda qutblanish sust kechib, _r qiymati 22,5 atrofida bo’ladi. Elektron qutblanishda elektr siljish (D) maydon
Kuchlanganligi (E)ga mos ravishda o’zgaradi, shuning uchun ham _r kuchlanganlikka bog’liq bo’lmaydi. Jism qattiq holatdan suyuq holatga o’tganida zichligi kamayadi, natijada qutblanish ham sekin susayadi. Elektron qutblanishda elektr energiyasi sarf bo’lmaydi. Bunday qutblanish neft moylarida (oktol), qattiq moddalar parafin, polistirol, polietilen va boshqalarda kuzatiladi.
Ionli qutblanish (С_I , q_I) kristall panjarali qattiq jismlarda bo’sh bog’langan ionlar siljishi natijasida ro’y beradi. Ionli qutblanish elektron qutblanishga nisbatan kuchliroq kechadi va _r ning qiymati 530 oralig’ida bo’ladi. Ion o’lcham jihatidan elektrondan katta bo’lib, qutblanish tezligi esa, aksincha, past bo’ladi (10^-3c). Bunda _r qiymati chastotaga bog’liq emas. Ion qutblanishida elektr siljish maydon kuchlanganligi E ga, _r qiymati esa mazkur kuchlanganlikka bog’lig bolmaydi. Harorat ko’tarilishi bilan kristall panjaradagi
_{Dielektric Materials for Electrical Engineering. Juan Martinez-Vega 1-3 БОБ, 1- бўлим, 3-13,79-81 бет}
ionlar orasidagi masofa ortadi. Natijada oraliqdagi tortishish-kuchi pasayadi va ion qutblanishi kuchayadi, ya’ni ionli dielektriklarda masalan, slyuda, ba’zi turdagi sopollarda _r qiymati o’sib boradi.
Ion qutblanishida energiya isrofi kuzatilmaydi, chunki qutblanishga sarflanadigan energiya manbaga to’liq uzatiladi. Faqat yuqori chastotada ionlarning rezonansi hisobiga materiallarda elektr energiya isrofi kuzatiladi.
Dipol-relaksatsiya qutblanishi (C_D-R, q_D-R, r_D-R) betartib issiqlik harakatida bo’lgan zarrachalar (dipol molekulalari) elektr maydoni ta’sirida o’z yo’nalishini o’gartirishi hisobiga ro’y beradi. Agar molekulalar, kuchlar dipollarning maydon uzra yo’nalish olishiga xalal bermasa, u holda dipol qutblanishi sodir bo’ladi. Qutbli dielektriklardagi dipol molekulalarining musbat va manfiy zaryadlarining og’irlik markazlari bir-biriga mos kelmay, balki molekula chekkasiga siljigan holda elektr momenti hosil qiladi. Elektr maydonida uning manfiy chekka qismi musbat qoplamaga, musbat qismi esa manfiy qoplamaga tomon burilishga intiladi. Dipol mazkur burilishda ma’lum qarshilikka (r_D-R) uchraydi va uni yengish uchun energiya sarf etadi. Dipol qutblanish ancha sekin (=10^-610^-8c) kechishi sababli radio to’lqinida (10⁶10⁸ Gs) maydon o’zgarishi qutblanish vaqtiga yaqinlashib qoladi; oqibatda yuqori chastotada dipol molekulalar maydon yo’nalishining o’zgarishiga ulgurolmay qoladi va qutblanish susayib, _r qiymati pasayadi. Dipol qutblanish qutbli gazlar, suyuqliklar va ba’zi organik qattiq moddalarga xosdir. Kuchlanganlik uzilgandan so’ng dipolning issiqlik harakati ta’sirida tartibli susayishi vaqti (eksponensial o’zgaradigan e=2,71) relaksatsiya vaqti deb ataladi. Qutbli dielektrikda _r qiymatining haroratga qarab o’zgarishi, past haroratda jism qovushqoqligi yuqoriligi tufayli dipollar harakatsiz va _r=_L ga teng bo’ladi; material qizdirilsa, u yumshab ichki ishqalanish susayishi natijasida dipol burilishi yengillashadi va e_r qiymati ortadi; yuqori haroratda esa dipolning aniq yo’nalish olishiga zarralarning betartib issiqlik harakatining ortishi xalal beradi va o’z navbatida e_r qiymati kamayadi.