Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент педиатрия тиббиёт институти

 
2.9. КАМҚОНЛИК 
Камқонлик – клиник–гематологик симптомлар мажмуи бўлиб, 
унинг беморда борлиги камқонликни келтириб чиқарувчи асосий 
касалликни аниқлашни тақазо этади. Камқонликни аниқлашда энг 
қулай ва осон усуллардан бири, бу қондаги Нв миқдорини 
аниқлашдир. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ВОЗ) қабул 
қилган талаб бўйича Нв миқдори эркакларда 130 г/л дан кам, 
аёлларда 120 г/л дан кам қайд этилса, камқонлик ташҳисига асос 
бўлади. 
Эпидемиологияси 
Текширув натижалари шуни кўрсатадаки, камқонлик кундан 
кунга кўпайиб бормоқда. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти 
текширув натижаларига кўра ҳар 5–6 нафар катта ёшдаги 
одамларнинг бирида камқонлик кузатилади. Масалан, бола 
ҳаётининг иккинчи ярим йилида ҳар 4 боладан 1 тасида темир 
танқислиги камқонлиги бўлса, ўсмирларда 30–40% ни ташкил 
этади. Темир танқислиги камқонлиги, асосан, эрта ёшдаги 
болаларда қўпроқ қайд этилади. 
Камқонликнинг гемолитик, гипопластик ва ўткир қон кетиши 
турларида беморлар стационарда даволанади, диспансер назорати 
УАШ ва гематолог билан бирга олиб борилишини ҳисобга олсак, 
участка шифокорининг зиммасига асосан темир танқислиги 
камқонлигини даволаш ва олдини олиш, диспансер кузатувини 
ташкил қилиш киради. Камқонлик кўп ўрганилган касаллик 
бўлишига қарамай, у бошқа касалликларга нисбатан кўпайиб 
бормоқда. Оила доирасида касалликнинг моҳияти, асорат келтириб 
чиқарувчи сабаблар хозирги кунгача муаммо бўлиб қолмоқда.

---

60 
Темир танқислиги камқонлигининг асосий сабаблари 
Темир заҳираси қонда меъёрдан кам бўлиб туғилган болалар 
хавфли гуруҳлар: 
Чала туғилган болалар, асосан, гавда вазни туғилганда 
жуда кам бўлган болалар; 
Камқонлиги бўлган оналардан туғилган болалар, асосан, 
тез-тез туғиш сабабли (бир-биридан 1 ёшгача фарқ 
қилган фарзандлар); 
Она қорнида ривожланишнинг орқада қолиши билан 
хасталанган болалар; 
Перинатал даврида кўп қон йўқотган чақалоқлар. 
Овқатланиш билан боғлиқ сабаблар: 
Темир танқислигини келтириб чиқарувчи сабаблардан бири болага 
темир моддасига бой бўлмаган овқатлар берилиши, натижада 
организмга темир кам миқдорда кириши. 
Хавфли гуруҳлар: 
1) мосланмаган аралашмалар билан овқатлантирилган болалар; 
2) қўшимча овқатни кечиктириб, асосан, ўсимлик маҳсулотларидан 
тайёрланган овқатлар истеъмол қилган болалар; 
3) Сигир сутини ва гўшт маҳсулотларидан тайёрланган овқатларни 
кўп истеъмол қиладиган ҳар хил ёшдаги болалар. 
Организмда кўп миқдорда темир йўқотилиши ва тўқималарнинг 
темирга эҳтиёжи юқори бўлган ҳолатлар: 
1. Ўткир ва сурункали меъда-ичак касалликлари; сурункали 
ноинфекцион энтеритлар, муковисцедоз, целиакия, экссудатив 
энтеропатиялар, дисахарид етишмовчилиги, гиповитаминозлар – 
асосан, организмда 2-валентли темир танқислигига сабабчи 
касалликлар. 
2. Қон кетиш қайд этиладиган ҳолатлар (мелена, пешоб билан қон 
кетиши, ҳайз кўришнинг давомийлиги, узайиши, гельминтозлар, 
ичакнинг юқумли касалликлари, ўсмалар). 
3. Ўспиринлар. 
4. Организмни заҳарловчи омиллар (симоб, қўрғошин тузлари). 
Организмдан қон кетишига кўпинча гижжалар сабаб бўлиши 
мумкин. Бир дона гижжа бир кунда 0,5 мл гача қонни ичакдан 

---

61 
сўриб олиши мумкин, қисман темир қайтадан ичакдан сўрилади, 
қўп миқдорда темир йўқотилади. 
Бола организмидаги гижжаларни йўқотиш йўли билан 
организмдан темир йўқолишининг олдини олиш мумкин. Узоқ 
муддат гижжаларга қарши даволанмаслик, организмда темир 
заҳирасининг жуда камайиб кетишига асос бўлади. 
 
Патогенези 
Касаллик ривожланишининг асосида организмда темир 
миқдорининг етишмаслиги ётади. Болалар организмининг темирга 
бўлган эҳтиёжи катталарга нисбатан анча юқори. Бу жараённи 
қуйидагича тушунтириш мумкин: бола 1 ёшга тўлганда қонда 0,5 г; 
18 ёшда – 5 г темир бўлиб, яъни шу даврда (1дан 18 ёшгача) 4,5г 
темир йиғиши керак. Бола 1 ёшга тўлганда кунлик темирга бўлган 
эҳтиёжи 0,8–1,0 мг, 1 ёшдан катта бўлган болаларда – 10 мг ни, 
балоғатга етганда – 12–15 мг ни ташкил қилади. 
Чала туғилган чақалоқларда заҳира ва тўқимадаги темирнинг 
камлиги ҳомиладорликнинг 2- триместрида 1–1,5 мг ва 3- 
триместрида эса ҳомилага бир кунда 1,7–2 мг темир керак 
бўлишига боғлиқ. 
Бола ҳаётининг 1- ва 2- ярим йилида керак бўлган темир 
миқдори бир кунда 1 мг/кг ни ташқил этади. Бола 1 литр она сутини 
истеъмол қилганда 1,5 мг темир моддаси қабул қилади, шунинг 
учун кўп ҳолларда 5–6 ойлигида бола организмида темир 
танқислиги қайд этилади. 
Соғлом эрта ёшли болалар 1 кунда 0,5 мл гача ичакдан қон 
йўқотиши мумкин, гастроэнтерит, диареяларда қон кетишининг 
миқдори ошиши мумкин. Грегерсен синамаси ёрдамида меъда ва 
ичакдан қон кетиши аниқланади. Қон миқдори 15 мл дан ошиши 
мумкин, бу ҳодиса ичак гельминтлари, лямблиоз, сигир сутини 
кўтара олмаслик, А витамин етишмовчилиги, дисбактериоз, ичак 
инфекцияларида кузатилади. 
Юқумли касалликлар организмда темир танқислигини юзага 
келтиради. Бола организмининг кўп органларида, яъни суяк 
кўмиги, жигар, талоқда темир гемосидерин ва ферритин 
кўринишида заҳира сифатида сақланади. Темир танқислигининг 
бошланғич даврларида ўзгаришлар, асосан, тўқималарда бўлади, 
тўқимадаги темир захираси камаяди. Бу ҳолат зардобда ферритин 
миқдорининг 
камайишига 
олиб 
келади, 
кейинчалик 

---

62 
трансферриннинг темир билан тўйиниш даражаси камайишига ва 
оксидланишнинг сусайишига сабаб бўлади. Айни вақтда қон 
зардобининг темир билан боғланиш хусусияти ошади. Юқорида 
кўрсатилган ўзгаришлар қондаги темир миқдорининг 11,6 мкмол\л 
гача камайишига олиб келади. Шундай темир танқислик 
камқонлиги белгилари юзага чиққунча қадар тўқимадаги темир 
етишмовчилигига хос клиник белгилар ҳамма вақт ҳам аниқ намоён 
бўлавермайди. Шунинг учун темир танқислигини аниқлашда 
хавфли гуруҳдаги болаларга алоҳида эътибор бериш кераклигини 
таъкидлаб ўтамиз.
Ташҳис: 
Белгилар ва симптомлар: 
1. Анамнези 
Нв миқдори 70-80 г/л дан пастга тушмагунга қадар, одатда, 
камқонлик 
белгилари 
намоён 
бўлмайди. 
Қондаги 
Нв 
қонцентрацияси билан камқонлик белгилари ўртасида ўзаро 
боғлиқлик йўқ. Аммо Нв миқдори 80 г/л дан пастга тушгач, 
тўқималарнинг кислород билан таъминланиши бериши камаяди ва 
шунга алоқадор симптомлар пайдо бўлади. 
Сурункали камқонликда, эритроцитлар миқдори секин-аста 
камайиб боради, Нв миқдори ҳам жуда камаяди, аммо 
организмнинг 
компенсатор 
механизмлари 
ишга 
тушиши 
натижасида клиник симптомлар намоён бўлмайди. 
2. Камқонлиги бор беморларда учрайдиган синдромлар: 
 
Астеноневротик синдром: 
Тез чарчаш, кўзғалувчанлик, асабийлашув, кўп терлаш, психомотор 
ривожланишдан орқада қолиш; ҳолсизлик, астения, апатия, иштаҳа 
пасайиши, диққатнинг сусайиши. 
Ёши каттароқ болаларда – бош оғриги, бош айланиши, 
қулоқларда шовқин (шанғиллаш), кўз олди қоронғилашуви, юракда 
оғриқ, иштаҳанинг патологик ўзгариши (оҳак, бор, хом картошка, 
хом гўшт истеъмол қилиш), 
геофагия (кўпроқ лой истеъмол қилиш), 
ногофагия (ортиқча муз, музқаймоқ истеъмол қилиш), ҳид 
сезишнинг патологик ўзгариши (керосин ҳидини яхши кўриши ва 
бошқалар), дизурик бузилишлар. 
 
Эпителиал синдром: 

---

63 
Тери, шиллиқ пардалар ва қулоқ супрасининг рангпарлиги; тери 
қуруқ, қипиқланувчан бўлиши; тери, тирноқ ва сочнинг дистрофик 
ўзгаришлари (рангдор, хира, синувчан, кам бўлиши), оғиз ва тил 
шиллиқ пардасидаги ўзгаришлар (оғиз бурчакларида яралар, 
ангуляр 
стоматит, 
сўрғичларнинг 
силлиқлашуви, 
тилнинг 
қизариши, атрофик глоссит); 
Гастрит, дуоденит, мальдигестия – копрограммада озиқ 
моддалар чиқиб кетишининг бузилиши аломатлари билан ич 
кетишининг бузилиши; кўнгил айниши; склеранинг ҳаворанг 
бўлиши; баъзан тери ранги алебастрсимон- яшил бўлиши, яъни 
хлороз. 
 
Юрак-қон томир синдроми: 
Тахикардия, ҳансираш, артериал гипотония, юрак тонларининг 
бўғиқлашуви, юрак нисбий чегараларининг кенгайиши, юрак 
чўққисида функционал систолик шовқин, қон томирлар устида 
шовқин эшитилиши. 
 
Мушак синдроми: 
Мушаклар гипотонияси, тез чарчаш, мушаклар кучсизлиги 
оқибатида пешоб тута олмаслик, қабзият. 
 
Иккиламчи иммунтанқислик синдроми: 
ЎРВИ, зотилжам, ичак инфекцияларининг тез-тез қайталаниши. 
Темир 
танқислигида 
кам 
учрайдиган 
симптомлар: 
гепатоспленомегалия, битурия (қизил лавлаги егандан кейин пешоб 
рангининг қизариши), гавдадаги шишлар. 
3.Физикал текширувлар:
Объектив текширувда бемор соғлом кўринсада, лекин 
терисининг рангпарлиги ва кўз қоньюнктивасининг оқариши 
кузатилади. 
Гипотиреодизмдан сўнг камқонлиги бўлган беморларда 
терининг қуруқлиги, товушнинг бўғиқлиги қайт этилса, терида 
кўкаришлар борлигини, тромбоцитларнинг камайганлиги ёки 
эритроцитлар гемолизи билан боғлаш мумкин. Камқонлиги бўлган 
беморларда терининг сариқлиги, жигар функциясининг бузилиши, 
витамин В
12
танқислиги, эритроцитлар гемолизига боғлиқ. Рак 
касаллиги ва инфекциялардан сўнг пайдо бўлган камқонликларда 
беморнинг лимфатик тугунлари катталашуви қайд этилади. 
Камқонликнинг оғир формалари бўлган беморларда терининг 

---

64 
қуруқлиги, қошиқсимон юпқа тирноқлар, соч тўкилиш белгилари, 
тил сўрғичлари атрофияси, лаб чеккаларида эрозиялар кузатилади. 
4.Лаборатор ташҳисоти: 
Қонда ферритин миқдорининг камайиши – 30 нг/мл дан 
кам; 
Қон зардобидаги темирнинг 77,6 мкмоль/л дан 
камайиши; 
Сидеробластнинг суяк кўмигида 70% дан камайиши; 
Қон зардобининг темирни боғлаш хусусиятининг 50 
мкмоль/л дан юқори бўлиши (меъёрда 30,6 – 84,6 мкмоль/л); 
5 ёшгача болаларда Нв миқдорининг 110 г/л дан камлиги; 
5 ёшдан катта болаларда Нв миқдорининг 120 г/л дан 
камлиги. Камқонликни аниқлашнинг осон ва керакли 
усулларидан бири Сали методи бўйича Нв миқдорини 
аниқлашдан иборат. 
Жадвал 
Боланинг ёши 
Гемоглобин г/л 
5 ёшгача 
110 
Ҳомиладор 
бўлмаган аёллар 
120 
Ҳомиладор 
аёллар 
110 
Эркаклар 
130 
Ранг кўрсаткичи – 0,8 дан кам; 
Эритроцитдаги Нв нинг ўртача миқдори 80 фл/мкм
3
дан 
кам; 
Ретикулоцитларнинг қондаги миқдори ошиши. 
Таснифи 
Камқонликнинг таснифларида энг тарқалган усуллардан бири 
эритроцитлар ўлчамини аниқлашдан иборат. 
Эритроцитларнинг ўлчамига боғлиқ ҳолда камқонлик қуйидагича 
таснифланади: 
-