Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент ахборот технологиялари

 
16 – Ma’ruza 
Mavzu. Homiylik ko’magi 
 
Reja: 
 
1.
 
Homiylig ko’magini tahlili 
2.
 
Hujalik faoliyati tahlili 
3.
 
Retrospektiv 
 
Kalit so’zlar: 
hujjat, homiy, tahlil, tannarx, sintez, analiz
 
 
Tabiat va ijtimoiy hayot xodisalarini o‘rganish analiz ya’ni taxlilsiz mumkin 
emas. "Analiz" atamasi grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, uning tarjimasi 
"bo‘laman", "qismlarga ajrataman" ma’nosini anglatadi. Demak, u yoki bu 
xodisani urganish uchun uni yagona bir tizim sifatida aloxida bulaklarga bulish 
analiz ya’ni taxlilning mazmunini anglatar ekan. Bunday kismlarga bulish esa, 
urganilayotgan vokea-xodisalarning moxiyatini tushunishda, uning ichki 
boglikliklarini urganishda kul keladi. Masalan, korxonada ishlab chikarilgan 
maxsulotning ishlab chikarish tannarxini tushunish uchun uning kanday 
elementlardan tashkil topganligini va ularning uzgarishi kanday omillarga boglik 
ekanligini bilish talab kilinadi. Tannarx kanchalik maydalashtirilgan xolda 
urganilsa, boshkaruv uchun shunchalik kup imkoniyat paydo buladi. Shu bilan bir 
katorda shuni xam aytish darkorki, analiz kupincha sintez bilan birgalikda 
ishlatiladi. Sintez yordamida bir butunning aloxida bulaklari urtasidagi bogliklik 
va ularning uzaro ta’sirini aniklash mumkin. Shunday kilib, analiz va sintez 
zamonaviy dialektikani xosil kiladi. Analiz esa keng ma’noda atrofimizdagi vokea-
xodisalarni ularni bulaklarga bulish va ularning uzaro alokalarini urganish usulidir. 
Hayotda, fan soxasida analiz yoki taxlil suzi juda kup ishlatiladi. Masalan, 
fizik, kimyoviy, matematik, statistik, iktisodiy va boshka turdagi taxlil atamalarini 
kup eshitganmiz. Bu taxlil turlari bir-birlaridan urganiladigan ob’ektlari, maksadi 
va urganish uslubiyati bilan fark kiladi. Iktisodiy taxlil boshka taxlillardan shu 
bilan fark kiladiki, u abstrakt-mantikiy urganish usuli xisoblanib, unda maxsus 
kurilmalar yoki asboblarni, masalan mikroskop, kimyoviy reaktivlardan 
foydalanish shart emas.

---

Taxlil kishilik jamiyatining rivojlanishi va insonning ongi takomillashib 
borishi bilan boglik xolda paydo bulgan va rivojlangan. Kishilarning iktisodiy 
faoliyati rivojlana borgan sari, ishlab chikarish kuchlari va ishlab chikarish 
munosabatlarining rivojlanishi iktisodiy taxlilning mustakil fan soxasi bulib ajralib 
chikishiga olib keldi. Xozirgi kunda umumnazariy iktisodiy taxlil va konkret 
iktisodiy taxlilni bir biridan ajratish mumkin. Umumnazariy iktisodiy taxlil makro 
darajada iktisodiy vokea xodisalarni urgansa, konkret iktisodiy taxlil mikro 
darajada ya’ni korxonalar xujalik faoliyatini taxlil kilishda ishlatiladi. Shuni aytish 
kerakki, umumnazariy iktisodiy taxlil ilmiy yonadashish sifatida utgan asr 
iktisodchilarining asarlarida sezilarli darajada rivojlangan bulsa, konkret iktisodiy 
taxlil aloxida fan sifatida yakindagina ajralib chikkan. 
Xujalik faoliyati taxlili(XFT)ning paydo bulishi ob’ektiv shart sharoitlar 
bilan belgilangan: 
-birinchidan, bu amaliy extiyojning kondirilishi
.
Amaliy extiyoj paydo 
bulishi ishlab chikarish kuchlari va munosabatlarining rivojlanishi, ishlab chikarish 
masshtabining kengayishi bilan boglikdir. Bunday sharoitda intuitiv taxlil, 
taxminiy xisob-kitoblar, xotirada chamalashlar korxona faoliyatini boshkarishda 
yetarli bulmay koladi.
-ikkinchidan, bu iktisodiy fanning rivojlanishi bilan boglik. Ma’lumki, u 
yoki bu fan takomillasha borgan sari uning aloxida bulimlari mustakil fan sifatida 
ajralib chika boshlaydi. Iktisodiy taxlil dastlab buxgalteriya xisobi, moliya, 
statistika, bilimlari tarkibida urganiladi. Shu fanlar tarkibida dastlabki eng sodda 
taxliliy izlanishlar paydo bula boshladi. Yirik ishlab chikarishning paydo bulishi 
taxlilning yanada chukurlashuviga olib keldi. Endi taxlil korxonalarni 
boshkarishning muxim bir funksiyasi sifatida yuzaga chikdi.
Shunday kilib, iktisodiy taxlil nima degan savolga bir necha xil javob berish 
mumkin ekan. Birinchidan, iktisodiy taxlil bu dialektik urganish usuli. 
Ikkinchidan, 
iktisodiy 
taxlil 
korxonalar 
xujalik 
moliyaviy 
faoliyatini 
boshkarishning rejalashtirish, ishni tashkil kilish, buxgalteriya xisobi va nazorat 
funksiyalari bilan bir katorda turuvchi funksiyasidir. Aynan mana shu ta’rifning 
moxiyatini yoritishga aloxida tuxtalishimiz kerak. Ma’lumki, korxonalar uz 
faoliyatini rejalar asosida tashkil kiladi. Xujalik faoliyatini undagi jarayonlarni 
kuzatib borish, ularni nazorat kilish xamda tegishli foydalanuvchilarga axborot 
tayyorlash maksadida buxgalteriya xisobi yuritiladi. Ana shu yigilgan 
ma’lumotlarni taxlil kilish esa korxona faoliyatidagi ijobiy va salbiy tomonlarini, 
yutuk va kamchiliklarni va eng asosiysi, imkoniyatlarni aniklashga va shu asosda 
kelgusi davr uchun faoliyatni rejalashtirishga xizmat kiladi. Shunday kilib, 
iktisodiy taxlil xakikatan, boshkaruv funksiyasi ekan. Uning axamiyati esa, taxlil 
ma’lumotlarining rejalashtirish va imkoniyatlarni ishga solish soxasida optimal 
boshkaruv karorlarini kabul kilish uchun xizmat kilishi bilan belgilanadi. Fan 
sifatida esa iktisodiy taxlil makro va mikro darajada iktisodiy vokea va xodisalarni 
urganishning uziga xos uslubiyati bilan tanishtirishga xizmat kiladi. 
Taxlilning maqsadini, uning moxiyatini yoritish uchun uning bajaradigan 
vazifalari va turlari byuilan tanishib chikish joizdir.

---

 
taxlil fan sifatida iktisodiy konunlar xarakati, yunalishlari va konkret 
korxonalarda iktisodiy vokea va xodisalarning rivojlanish konuniyatini urganish 
vazifasini bajaradi
. 
Masalan, mexnat unumdorligining mexnatga xak tulashga 
nisbatan tezrok usuishi konuni nafakat korxonalarda, balki uning bulinmalarida 
xam xarakat kiladi.
 
taxlilning bir kurinishi bulmish xujalik faoliyati taxlilining eng asosiy 
vazifalaridan biri - bu korxona rejalarining ilmiy asolanganligini ta’minlab 
berishdir, chunki korxonaning utgan faoliyatini chukur urganmasdan, uning 
kamchiliklari va xatolarini aniklamasdan kelgusi davr uchun ilmiy va amaliy 
asoslangan rejalarni tuzish xakida gap xam bulishi mumkin emas. 
 
Xujalik faoliyatining yana bir vazifasi yoki funksiyasi - bu korxona rejalari 
va boshkaruv karorlarining bajarilishi ustidan xamda resurslardan unumli 
foydalanish ustidan nazorat urnatish.
 
Ba’zi bir iktisodchilar bu funksiyalarni 
buxgalteriya xisobi va bevosita nazorat funksiyasi deb tan olishadi. Bu albatta, juda 
tugri fikr emas. Buxgalteriya xisobi xujalik faoliyatini uni kuzatish, kayd kilish va 
xujjatlashtirish yordamida nazorat kilsa xam, u korxonaning umumiy iktisodiy va 
moliyaviy natijalarini sharxlashda va nazorta kilishda yetarli emas. Bu vazifa bilan 
bevosita taxlil shugullanadi va shuning uchun xam uning tezkorligi va 
ta’sirchanligini oshirish juda katta axamiyatga egadir.