Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент ирригация ва қишлоқ ХЎжалигини механизациялаш муҳандислари институти

Ён томонга сув олиш. Каналга ён томондан сув олишда сув олувчи иншоот сифтида очиқ ёки диафрагмали иншоотлар қўлланилади. Сув олувчи иншоотнинг ўқи гидроузелга келадиган асосий оқим ўқига тўғри ёки ўтмас бурчак остида жойлаштирилади (2,48 -расм). Ён томонга сув олишда бурчак 130...140⁰ дан ошмаслиги керак. Чўкиндилар тўғондаги тирқиш орқали қирғоққа жойлашган тирқишлар ва қурилмалар, оралиқ деворлардаги тирқишлар, тўғон танасидаги очиқ каналлар ва шу кабилар билан ювилади. Ён томонга сув олиш гидроузеллари дарёнинг тўғри ва эгри чизиқли участкаларида қурилади.





8-расм. Ён томонга сув олишни жойлашув схемалари:


а-тўғри бурчак остида; б-ўтмас бурчак остида.
Ён томонга тўғонли сув олишда чўкиндиларга қарши курашиш учун кўндаланг циркуляциядан фойдаланилади, уни лойқалатиш учун махсус конструкциялар қўлланилади: циркуляция ҳосил қилувчи тирқишлар орқали ювадиган остоналар (қийшиқ йўналтирилган, эгри чизиқли, узунлиги бўйича синиқ чизиқли поғоналар ва бошқалар); туб чўкиндиларни тутгич ювувчи галереялар; ювгичлар билан жиҳозланган оралиқ деворлар ва бошқалар.
Чўкиндиларни ювиш шароитлари бўйича ён томонга сув олиш гидроузеллари фронтал ва ён томонга ювиш билан фарқланади.
Чўкиндиларни тўғондаги тирқиш орқали фронтал ювиб ён томонга сув олиш (9 -расм). Юқори бъефда чўкиб қолган чўкиндиларни тўғоннинг бош иншоотга ёндошиб турган тирқишлар орқали ювиш конструктив жиҳатдан анча қулай ҳисобланади (9, а -расм).
Иншоотга йирик чўкиндиларнинг киришини камайтириш мақсадида А.В.Троицкий иншоот остонаси билан баравар қилиб горизонтал токча ўрнатишни тавсия қилинади. Бу токча сув оқимини икки қатламга ажратади, чўкиндилари оз устки қатлам иншоотга киради, чўкиндиларга бой пастки қатлам горизонтал токча остидаги тирқишлар орқали пастки бъефга ўтиб кетади (2.49,б -расм).



9 -расм. Чўкиндиларни фронтал ювиб ён томонга сув олиш:


1-бош иншоот; 2-кириш остонаси; 3-тўғон; 4-ювиш тирқишлари; 5-канал; 6-панжара; 7-сув қабул қилгич затворлари; 8-нов (акведук); 9-горизонтал токча.

Унча катта бўлмаган сув сарфлари учун проф В.Г.Айвазян оралиқ деворлар орқали сув олишни таклиф этди, унда сув олиш оралиқ ва ён деворларда вертикал ўрнатилган панжарали сув қобул қилгич орқали амалга оширилади (9,в-расм). Сўнгра махсус галереялар сувни қирғоққа чиқадиган новларга ўтказилади. Сув қабул қилувчи тирқишларни барча оралиқ ва ён деворларга ёки уларнинг бир қисмига жойлаштирилади.