Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети агрокимё ватупроқшунослик кафедраси

Тошкент вилояти тупроқларининг сифатини баҳолаш 1999 йил.

Туманлар Номи	1 класс	2 класс	3 класс	4 класс	5 класс	6 класс	7 Класс	8 класс	9 класс	10 класс	Жами	Ўртача балл 1999й.	Ўртача балл 1991й
	Бонитет балли
	0-10	11-20	21-30	31-40	41-50	51-60	61-70	71-80	81-90	91-100
1. Оққўрғон	0	0	216	2603	8254	3399	5147	6202	349	0	26170	57	65
2. Оҳангарон	0	0	370	2367	7191	3405	2900	1914	1184	0	19331	53	57
3. Бекобод	0	0	179	6519	10003	7616	10221	5086	0	0	39624	54	56
4. Бўстонлиқ	0	0	76	698	3738	1693	1517	1801	515	0	10038	56	63
5. Бўка	0	0	0	2007	6316	8061	14044	4754	0	0	35182	59	62
6. қуйичирчиқ	0	0	641	4192	7587	10319	8523	2453	2506	0	36221	58	62
7. Зангиота	0	0	71	601	3509	2690	1403	1024	803	0	10102	56	65
8.Юқоричир Чиқ	0	0	91	3081	3026	7050	5119	2827	1460	0	22737	58	65
9.Қибрай	0	0	0	469	4038	2516	4201	2501	1993	0	15718	61	68
10.Паркент	0	0	58	2842	5739	2489	636	499	0	0	12317	49	45
11.Пскент	0	0	324	4806	3198	2647	4861	3317	2019	0	21172	58	68
12.Ўртачирчиқ	0	0	94	2819	4031	7734	9474	4148	262		28562	60	64
13.Тошкент	0	0	98	422	2340	1812	1272	1688	1063	29	8424	60	60
14.Чиноз	0	0	209	1607	7124	3708	1924	2046	2464	0	19082	57	69
15. Янгийўл	0	0	122	2070	10092	2360	2660	5568	1269	0	24141	59	60
Вилоят бўйича	0	0	2549	37103	86240	67499	73902	45828	15887	29	329121	59	66

Юқоридаги вазифаларни бажариш ер кадастрлари тизимини ва унинг асосини ташкил этадиган тупроқлар бонитировкаси (сифат баҳоси) асосида олиб борилиши шарт.


Суғориладиган тупроқларининг унумдорлик даражаси ва
мелиоратив ҳолати
Ҳозирги пайтда ердан тўғри ва самарали фойдаланиги масаласи ниҳоятда долзарб масала бўлиб турган бир пайтда, ернинг ҳисоб–китобини такомиллаштириш, ер унумдорлигини аниқлаш учун унинг классификациясини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқдир.
Ер ҳақидаги тушунча тупроқ тўғрисидаги тушунчага нисбатан кенгроқ мазмунни ифодалайди, аммо тупроқ ернинг асосий унумдор устки қисми бўлиб, ернинг имконияти ва хоссаларини ифода этади.
Ҳозир Ўзбекистонда қабул қилинган услубга кўра ер – тупроқларнинг сифати 100 баллик шкала билан аниқланади ва улар 10 та классга (синфга) бўлиниб, бешта кадастр тоифага (гуруҳга) бирлаштирилган. Суғориладиган ер – тупроқларнинг сифати бўйича баҳолаш Тошкент вилояти бўйича 328492 гектар майдонда бажарилган бўлиб, бу 278 қишлоқ хўжалик корхоналарини ўз ичига олади.
Биринчи кадастр тоифага (гуруҳга) янги ўзлаштирилган ерлар киритилган бўлиб, бу гуруҳ тупроқлар ўта кам унумли, шўрланган, деҳқончиликда имкониятлари чекланган, суғоришга шартли яроқли ҳисобланади. Бу гуруҳга 1–2 классдаги 0–20 бонитет балли ерлар киритилган бўлиб, улар Тошкент вилоятида учрамайди.
Иккинчи кадастр тоифа (гуруҳ)га 3 ва 4 классга мансуб ерлар киритилган. Бу ерлар янги суғориладиган ерларнинг катта қис-мини ташкил этиб, қишлоқ хўжалигининг фаол ўзлаштирилаёт-ган ва маданийлаштирилаётган ерлари ҳисобланади. Бу тоифага кирувчи ерларнинг тупроқ ҳоссалари нисбатан турғун ва суғоришга яроқли, лекин экиладиган экин турлари чекланган. Бу гуруҳ ерларнинг тупроқлари шўрланган, шамол эрозиясига мойил, тупроқлари сифати бўйича ўртачадан паст бўлиб, 21 – 40 баллни ташкил этади. Бу гуруҳ ерларда норматив ҳосилдорлик ўртача гектарига 12 ц ни ташкил этади, лекин бу ҳосилдорлик маълум бир йилларда ўзгариб туради. Бу ерларда тупроқ унумдорлигини ва экинлар ҳосилдорлигини кўтариш учун ерларни планировка қилиш (текислаш) , шўрини ювиш, органик ўғитлар солиш, сидератлар экиш, тошли ва шағалли ерларни колматаш қилиш (лой, тупроқ солиш) ва бошқа агромелиоратив тадбирлар ўтказиш талаб этилади. 3 ва 4 классга мансуб ерларнинг умумий майдони 39128 га бўлиб, суғориладиган ерларнинг 11,9% ни ташкил қилади. Бу тоифа тупроқлар вилоятнинг барча туманларида тарқалган.
Учинчи кадастр тоифасига 5 ва 6 классдаги ерлар киритилган. Бу ерлар етарли даражада маданийлаштирилган янги суғориладиган ва қисман эскидан суғориладиган ерлардан иборат. Сифати бўйича бу ерлар тупроқлари ўртача бўлиб, бонитет балли 41 – 60 га тенг. Бу тоифага кирувчи тупроқларда мелиоратив тадбирлар ўз вақтида ўтказиб турилса кўп вақтлар давомида унумдорлик қобилиятини сақлаб қолиш мумкин ва аксинча, нотўғри фойдаланилса тупроқ деградацияси (бузилиши) бошланиб, гумус ва озуқа элементларининг миқдори пасайиб кетиши, нишобли ерларда тупроқ эрозияси жараёнлари содир бўлиши мумкин. Бу классга кирувчи тупроқлар ирригацион эрозияга ва шўрланишга кам учраган. 5 ва 6 класс ерларининг умумий майдони 153497 гектар бўлиб, суғориладиган қишлоқ хўжалик ерларининг 46,7% ни ташкил этади. Бу тоифа ерларда Тошкент вилоятининг ўртача норматив ҳосилдорлиги гектарига 20ц, бироқ барча туманларда бу кўрсаткич турғун эмас.
Тўртинчи кадастр тоифа (гуруҳ) га 61 – 80 баллда баҳоланган яхши маданийлашган воҳа, эскидан ва янги суғориладиган, сифати бўйича яхши ва яхшидан юқори ерлар киритилган. Бу тоифа ерлар узоқ муддатлардан бери суғориладиганлиги ва маданийлаштирилаётгани туфайли унумли тупроқлар ҳисобланади. Бу ерларда далалар яхши текисланган, механизацияларини юриш учун қулай, ирригацион эрозия ва иккиламчи шўрланишнинг таъсири янада кам. Агротехника ва мелиоратив тадбирларга риоя қилинса қишлоқ хўжалик экинларининг барча турларидан юқори ҳосил олиш мумкин. Пахтанинг норматив ўртача ҳосилдорлиги 28 ц/га, қилинган ҳаражатлар ўз самарасини тезда кўрсатади. Бу гуруҳга кирувчи 7 ва 8 класс ерларининг майдони 119994 га, ёки суғориладиган қишлоқ хўжалик ерларининг 34,7% ни ташкил этади. Бу ерлар вилоят туманларининг қадимдан суғориладиган ерларида жойлашган.
Бешинчи кадастр тоифа (гуруҳ) ерларга қадимий шаҳар ва қишлоқлар атрофидаги воҳа тупроқлари киритилган, Бу ерлар энг юқори унумдорликка эга бўлиб, ҳосилдорлиги барқарор, тупроқ сифатига салбий омиллар деярли таъсир кўрсатмайди. Бу кадастр тоифага (гуруҳга) 9 ва 10 классдаги ерлар киритилган бўлиб, бонитет балли 81 – 100 гача. Пахтанинг ўртача норматив ҳосилдорлиги 32 ц/га. 9 ва 10 классдаги ерларнинг майдони 15873 га, ёки суғориладиган қишлоқ хўжалиги ерларининг 4,83% ни ташкил этади. Бу тоифа ерлар вилоятнинг қадимий шаҳарлари, қишлоқ ва поселкалари яқинида жойлашганлиги боис энг маҳсулдор тупроқлар сифатида фақат қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришида фойдаланиш мақсадга мувофиқ.
Юқорида баён этилган рақамлар ва фикр - мулоҳазалар якуни сифатида қуйидаги жадвал рақамларини солиштирайлик. Бу жадвалда тупроқларнинг ўртача бонитет балли икки сана, яъни 1991 ва 1999 йиллар учун туманлар ва вилоят миқёсида келтирилган. 1991 йилда вилоят бўйича ўртача балл 66 га тенг бўлган бўлса, бу фақат 1999 йилда 7 баллга камайиб, 59 баллни ташкил этади. Яъни кейинги 8 – 9 йил мобайнида тупроқларнинг сифати анча пасайган. Бу ҳолат ўз навбатида тупроқ унумдорлигини оширишга қаратилган чора-тадбирларни ўтказишни тақозо этади.