Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети агрокимё ватупроқшунослик кафедраси



Download 2,66 Mb.
bet82/153
Sana21.04.2022
Hajmi2,66 Mb.
#571385
1   ...   78   79   80   81   82   83   84   85   ...   153
Bog'liq
2012янгичаишчи касбмажмуа (1)

1. Музлайдиган жуда илщ сурқунғиртусли Чўл тупроқлари (Манғишлок, Марказий Устюрт, кизил кум, Бетпак дала Шимолий қисмида жойлашган).

        1. Қисқамуддатли музлайдиган субтропик сур-кунгир тусли Чўл тупроқлари Устюрт ва Қизил кумнинг Жанубий қисми, Заунгиз қоракуми, Фарғона водийсининг тоғ олди текисликларида жойлашган.

        2. Иссиқ субтропикларнинг музламайдиган сур-кунгир тусли пул тупроқлари (Қоракум, Копетдаг ва бошқапаст текисликларда учрайди).

Сур-кунгир тусли тупроқларни морфологик тузилиши узига хос- тупроқ юзаси 2-4 см (5 смгача) қалин ликда саргаш бўз тусли мойда ғовак ли, катколокли, уни остида тангача қатламли (5-7 см А горизонти ажралиб ту ради. Бу горизонт пастида «В» жигарранг тусли зич баъзан тсмир оксидига бой, увовди горизонт жойлашган.
Баъзан бу горизонтда оқиш доғла ри, конкреқияли карбонатлар учрайди. Профилни 18-25 см. чуқурлигида саргиш тусли гипс кристаллари ва сувда тез эрийдиган тузлар жойлашган. Профилни 25-30 см.да зичланган коват бўлади.
Сур-кунгир тусли тупроқларни механик таркиби кўпроқ кумлок ва енгил кумовдидир. Тупроқлар юзасида купинча киррали тошлар ,бўлади.
Бу тупроқларда гумус миқдори кам (0.2-0.8% ), гумус таркибида фульвокислоталар куп, Е: N нисбати -5-8, азот 0,02-0,06, фосфор 0,009- 0,15, калий 1,20-140% ни, сингдириш cиғими 100г. Тупроқда 5-8 мг/экв.ни , ташкил этади. Сур-кунгир тусли тупроқларнинг сингдирувчи комплексида калқий ва магний кўп (72-85,11-20%). рН-ишкорий; гипс куп, купинча 30-40 см чуқурликда учрайди. Сур-кунгир тусли тупроқларни қишлок хўжалигида фойдаланишда унинг юқорида курсатилган хусусиятлари эътиборга олиниши лозим. Бу тупроқларда гумус кам бўлганлиги сабабли, тупроқни биологик активлиги ва энергетик холатини яхшилаш учун органик угитлаР солиш, ерни намлигида гипс қатламларига эътибор бериш, дастлабки узлаштириш йиллари кук яшил ўтлар, беда экиш, сидератлардан фойдаланиш тавсия этилади.
Ерларни ёгмгирлатиб томчилатиб, суғориш яхши натижа беради. Тажрибалар шуни кўрсатадики, маликЧўлда ерларни отволсиз плуглар билан 70-80 см чуқурликда юмшатилганда тупроқни сув-физик хоссалари яхшиланиб пахтадан юқори ҳосил олинган.
Такирлар. Такир тупроқлар - Чўл зонасидаги чопкали заррачалардан ташкил топган бўлиб ер бети Ўсимликсиз паркетга - ухшаб ёрилиб-ёрилиб кетган булакчалардан иборат бўлади.
Е.В.Лобово, А.В.Хабаров 1983 йил маълумотларига асоечи Осиё кирамида буларнинг майдони 1,1 млн.га ташкил қилади.
Такир тупроқлар Ўрта Осиё терреториясида Амударё ва Сирдарёнинг Қадимги аллювиал текисларида, кумликлар орасидаги тексиликларда- кизилкум, Устюрт, Бетнакдала, Девхтага ухшаган паст текисликларда катта майдонлари эгаллайди.
Такирлари келиб чикиндилар туғрисидаги маълумотларини биринчи бўлиб 1890 В.А.Обручев томонидан берилган кейиқчалик Е.Е. Неуструев ва И.Г.Гирасимов такирларни ёғин чочинларни қияликлардан сувда лойқабилан окиб келиб паст текисликларда кун1-илиб тухтаб Колиши ва вактлар утиши билан лойқачуқиб колиши натижасида ҳосил бўлган-тупроқ деб таъкидлайдилар И.П.Гирасимов.
Бундай шароитда такир тупроқлар юзини шўрли сувлар босиб, гох шўри ювилиб - такир тупроқлар зонал тупроқ деб хисобланади.
Н.Н.Болшев, Н.И.Базилевич, В.А.Ковда ва бошқалар такир тупроқ тубан Ўсимликлар-еув ўтлари (водороели) лишайниклар таъсирида, ер юзини вакти-вакти билан сув босишидан пайдо бўлган деб хисоблайдилар.
Тузилиши- Такир тупроқлар бети ёрилиб-ёрилиб 2-Здан 8 см гача катколок булаклардан иборат.
Буларнинг уетида кук яшил сув ўтлари кўп уеганлиги таъсирида пушти рангда куринади.
Каткалок булакчалари зич қуруқ холда тагидан каралса майда галвирок тешикли бўлади. Каткалок тагида 5-8 см қалин ликда бўлиб унга
'қатик бҳлМаган булакчадаги яъни етруктурали доналардаи иборат, бўлиб бу горизонтда туз кўп йигилади.
Умуман такир тупроқлар купинча қатлам бўлиб ҳар хил таркибли бўлади. Буларнинг механик таркиблари енгил огар бўлишлиги келтирилган лопкаларнинг сифатига боғлик. Купинча лойкалар миқдори 50% ундан ҳам кўп бўлади. <0,00/ мм кичик бўлган заррачалар миқдори 40-50% ташкил этади.
Такир тупроқлар чиринди миадор 0,4-0,7% катколок тагидаги ковотларни механик таркиби канча оғир бўлса, шўрланиш даражаси юқори бўлади.
Тақирли тупроқлар шўрланиш-типи купинга Еульфат-хлоридли бўлиб факат карши Чўлида А. Расуловмаълумоти буйича хлорид- еульфотли бўлади.
Сингдириш сиғимининг кичик бўлиши Тупроқда чириндининг кам бўлишига - сабабли яъни коллоид заррачалар асосан гидрослюдали, елюда ва квариқни куплигига боғлик.Сингдирилган катионлар таркиби Са ва Mg - миқдори 65-85% ташкил этади. Такир тупроқлар рН мухити 8,8-9,0 миқдорли, такир тупроқларни физик хоссалари - механик таркибига боғлик, купинча мехник таркиби оғирлашган бўлади.
Т.Т. хажми оғирлиги 1,4 дан 1,7 г/см3 юқори қатлами ғовак лиги 42-46% пастки қатлами 47-49%
Сувга чидамли 0,25 мм катта бўлган структурали агрегат - 1-3% атрофида бўлади.Чўлларда такир тупроқлардан ташқари тақирли (такирсимон) тупроқлар ҳам кенг тарқалган. Бу тупроқлар куриган алювиал ва пролювил - алювил текисликларда, даре водийлари ҳамда дельталарида учрайди. Бу тупроқларда хосса хусусияти такир тупроқларга рисбатан анча яхши, гумусга бироз бой, сув-физик хоссалари анча яхши. Механик таркиби кўпроқ кумовди, соз-кумокли хиллари кам учрайди.
Гумус миқдори 0,5-1 фоиз атрофида Аллювиал - ўтлоқ тупроқлардан ҳосил бўлган тақирли тупроқларда гумус 1,2-1,5 фоизгача, азот - 0,04-0,06, фосфор - 0,12-0,14, калий - 1,75-1,84 фоизни ташкил қилади, айниқса калий профи л буйлаб текис тарқалган.
Шўрланиш даражасига кура - шўрланмаган, шўрхоксимон ва шўрхокли тақирли тупроқларга ажратил? т.
Шўрланмаган тақирли тупроқлаҳа сингдириш сиғими (100 гр. Тупроққа 7-9 мг. Экв.), шўртобли горизонтида анча юқори 15-16 мг. экв.Такирди тупроқларда сингдирилган асослар миқдори кальқий - 62-68, магний - 22-30, калий - 7-10 фоизни ташкил қилади, натрий йук.
Шўртобсимон тақирли тупроқларда факат сингдирилган натрий миқдори уупрок 6-8 фоиз.
Тақирли тупроқларни физик хоссалари, такир тупроқларга нисбатан анча яхши, зичлиги 1,3-1,4 гр. см. куб, максимал гигроскопиклик тупроқнинг механик таркибига кура 3-7 фоиз орасида бўлади.
Такир ва тақирли тунровдан қишлок хўжалигида фойдаланиши- Бу тупроқларни физикавий хоссалари нихоятда ёмон, чиринди ва озуқамоддалари кам, биологик активлиги паст, шўрланган. Бу тупроқни биологик активлигини ошириш максадида-гунг солиш (ҳар гектарига 20- 30т). Такир тупроқларни физик хусусияти яхшилаш учун-кум солиш, пахта, дон алмашлаб экишни жорий килиш минерал органик угитлардан, азотли ва фоефорли угитлар солиш тавсия этилади. Шўрланган такир ва тақирли тупроқларни мелиоратив холатини яхшилаш завур, коллектерларни ишини яхшилаш, уз вактида шўр ювиш ишларини олиб бориш.
4. Кум ли Чўл тупроқлари Ўрта Осиёда, жумладан Қоракум, Кизилкумда, Карши Чўллари, Мирзачўл, Шеробод водийси Бухоро вохаси, Фарғона водийси, гарбий Копетдаг тоғ олди текисликларида кенг тарқалган. Кумли тупроқларни МДХ да майдони 64,7 млн. гектар, Ўзбекистон 1572 минг гектар ерни ташкил этади. иқлими ўта қуруқ, ёғинлар миқдори 80-120 мм, майда заррали кумли тупроқни намланиши 40-50 см, ҳарорат ўта юқори 60-80° гача, кизийди, кечаси тез совийди. Баҳорда кум бетини эфемер ва эфемероидлар коплаб, кун иссиши билан куришади.
Морфологик тузилиши - Агоризонти 5-6 см, чириндйли қатлами Қалин лиги 5-20 см дан ошмайди. В горизонта 20-30 см, кизгиш ту era эга, купинча тсмир оксиди, ва ок доғла р шаклида карбонат дог лари учрайди. Кумли тупроқларда гумус жуда кам (0,2-0,5% ), азот 0,01-0,03, фосфор 0,03-0,05% , умумий калий 1,2-2% ҳаракатчан фосфор жуда кам 4-7 мг/кг. Кумли Чўл тупроқларда шўрланиш деярли булмайди. сувли сурим таркибида еульфатлар кўпроқ, гипс таркибидаги S04, унча кўп эмас (0,01-0,05% ). Унинг максимал миқдори 30-40 см чуқурликда. Кумли Чўл тупроқларнинг сингдириш сиғими жуда кичик (3-4 мг. экв 100 г тупроқга). Сингдирилган асослар таркибида кальқий кўпроқ- Бу тупроқлар таркибида 50-70% гача кварқ, кўп миқдорда, дала шпатлари, елюдалар бор.
Кумли тупроқларни механик таркибида майда кум (0,25-0,05 мм) ва йирик чанг (0,05-0001 мм) фракциялар купдир.
Кумли тупроқларни қишлок хўжалигида - чорвачилик (куйчиликда) сохасида кенг фойдаланиб келмокда. Ҳозирги вактда кумли Чўл тупроқлари карши Чўли, МирзаЧўл, Бухоро вохаси, Фарғона ва Шеробод водийларида узлаштирилиб, пахтачиликда фойдаланилмовда. Кумли тупроқларни дефляциядан мухофаза килишда комплекс тадбирлар Куллаш, ихота дарахтзорлар барпо килиш, пояли ўтлардан кулис сифатида ҳамда кимёвий препаратлар КБТ, К-еерияли препаратлардан фойдаланиш тавсия этилади.
Кумли тупроқларнинг гумусга ва турли озик моддаларга камбагал бўлганлигидан, органик ва минерал угитлардан кенг фойдаланиш, кўп йиллик ўтлар экиш зарур. Бу еохада карши Чўлида проф. A.M. Расуловтомонидан утказилган дала тажрибалар шуяи кўрсатадики, кумли тупроқларида биринчи йилидаёк 18-19 ц/га пахта ҳосили олишга эришган.
Саволлар:

  1. Чўл зонасининг сур-қўнғир тусли тупроқлари нега икки хадли (яъни икки номли) тушунтириб беринг.

  2. Такир тупроқларнинг ҳозирги холати ва уни мелиоратив йуналиши туғрисида нималарни биласиз?


Download 2,66 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   78   79   80   81   82   83   84   85   ...   153




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish