Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети агрокимё ватупроқшунослик кафедраси

Деҳқончиликда агроэкологик мониторинг
Амалда халқ хўжалигининг барча тармоқларида, шу жумладан қишлоқ хўжалигида ҳам содир бўлаётган жадал илмий-техникавий тараққиёт асримизга хос хусусиятлардан биридир. Аммо баъзи жойларда табиий экосистемаларга қйламай-нетмай, баъзида эса билимсизларча аралашувнинг салбий оқибатлари шу даражада намоён бўлдики, деярли барча жаҳон жамоатчилиги деҳқончиликни экологизациялаш зарурлигини тобора кўпроқ эътироф этмоқда. Маърифатли жамият экология қонунларини соғлом иқтисодиёт билан бирга тушуниб етиши асосидагина табиатдан фойдаланишнинг мақбул тизимини яратиши, деҳқончиликни экологизациялаштириши мумкин. Турли касбларга мансуб олимлар - агрономлар, агрометеорологлар, тупроқшунослар, агроэкологлар, ер тузувчилар, агрокимёгарлар, ўсимликшунослар, биотехнологларнинг илмий ютуқларини тезроқ интеграциялаш зарур, бу эса деҳқончиликнинг экологик асосларини вужудга келтиришни яқинлаштириш имконини яратган бўлур эди. Мазкур йўналишдаги ишлар ерларга агроэкологик баҳо бериш тизими, қишлоқ хўжалик экинларини агроэкологик баҳолаш тўғрисидаги ахборотнинг мавжудлигини, деҳқончилик тизимлари, ерларнинг агроэкологик типлари лойиҳаланишини, техникавий воситаларга нисбатан агроэкологик талабларни, инсон техноген фаолиятининг агроценозларга таъсирини ва шу каби соҳаларни ўрганиб баҳолашни тақозо этади. Мана шуларнинг ҳаммаси атроф муҳит умумий мониторингининг ажралмас қисми сифатида агроэкологик мониторингни махсус ташкил этиш зарурлигини эътироф этади ва белгилаб беради. Агроэкологик мониторинг олдида турган умумий вазифалар миқдори етарли даражада каттадир. Ҳозирги босқичда деҳқончиликдаги агроэкологик мониторингнинг энг муҳим вазифалари қуйидагилардан иборат:
- агроландшафтларнинг ўзгаришларини кузатиб бориш;
- ҳудуддаги тупроқларнинг сув баланси, сизот сувлар режими устидан назорат ўрнатиш;
- чўлга айланиш, зах босиш, ботқоққа айланиш, ерларнинг захини қочириш, шўр босиш каби жараёнларни кузатиб бориш;
- қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришида фойдаланиладиган тупроқ унумдорлигининг асосий элементларини назорат қилиш;
- қишлоқ хўжалик ўсимликлари - экинзорлар, ўтлоқлар, яйловлар, кўп йиллик экинларнинг ҳолати ва ўзгариш эҳтимолига тўлақонли баҳо бериш;
- тупроқнинг, юза ва сизот сувларнинг, ҳаво ҳавзасининг зарарланишини назорат қилиш ва унинг миқдорини аниқлаш;
- саноат чиқиндиларининг салбий таъсирига дуч келган ерлар ҳолатини, уни оғир металлар, уй-рўзғор чиқиндилари билан зарарланиши ҳамда қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ўғитлар ва кимёвий воситалар омборхоналари, гўнгхоналарнинг бевосита ён-атрофга таъсири устидан назорат ўрнатиш;
- қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг микотоксинлар билан запарланишини кузатиш ва назорат қилиш;
- қишлоқ хўжалик экинларининг энг мақбул тарзда жойлаштирилиши устидан назорат ўрнатиш;
- алмашлаб экишнинг илмий асосда шакллантирилишини назорат қилиш;
- тупроққа ишлов беришни экологизациялаш устидан назорат ўрнатиш;
- Ўғитлардан фойдаланиш, уларни сақлаш ва ташишнинг экологик жиҳатларини назорат қилиш;
- Ўсимликларни ҳимоя қилиш тадбирларини мувофиқлаштириш устидан назорат ўрнатиш;
- экологик соф деҳқончилик маҳсулоти олинишини назорат қилиш;
- деҳқончиликда техника воситаларига нисбатан агроэкологик талабларни кузатиш;
- деҳқончиликнинг янги технологиялари ҳамда янги тизимлари жорий этилишини назорат қилиш ва кузатиш;
- сув ва шамол эрозияси, ирригация, шўр босиш каби зарарланишлар оқибатида тупроқнинг ўртача йиллик нобудгарчилигига баҳо бериш;
- агроландшафтлар мелиорацияси устидан назорат ўрнатиш;
-қишлоқ хўжалигидан бошқа мақсадларда фойдаланиш учун агроландшафтлардан ҳайдашга яроқли экологик қулай ерлар ажратилишининг миқдорлари ва тўғрилиги устидан инспекторлик назорати ўрнатиш.
Қайд қилинганлар деҳқончиликда агроэкологик мониторинг олдида турган вазифаларнинг энг умумий ва эҳтимол, тўлиқ бўлмаган рўйхати бўлиб, улар минтақавий шарт-шароитларга тадбиқан қишлоқ хўжалик экинлари ва ерларга бериладиган агроэкологик баҳони ҳисобга олган ҳолда дифференциаллаштирилиши лозим ҳамда улар қатъиян илмий ёндошувга асослангандир.