Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети магистратура бўлими

Тупроқларнинг техноген бузилиши манбалари ва омиллари

Тадқиқотнинг ўрганиш объекти сифатида Тошкент вилоятининг Олмалиқ туманида жойлашган “Олмалиқ металлургия комбинати” акциядорлик жамияти тўқ тусли бўз тупроқлар олинди. Шунингдек, тадқиқот ҳудудидаги сув ва ўсимлик дунёси ўрганилди. Тупроқларнинг техноген бузилишида манба сифатида Олмалиқ туманидаги “Олмалиқ металлургия комбинати” акциядорлик жамиятини айтиш мумкин, ушбу корхона 70 йилдан ортиқ вақт давомида фаолият юритиб келмоқда.
Корхона таркибида турли цехлар мавжуд, жумладан, пўлат эритиш, рангли металлар ишлаб чиқариш, иссиқликни ўтказмайдиган металларни ишлаб чиқариш, халқ истеъмоллари ишлаб чиқариш, ва чиқиндилари тайёрлаш ҳамда қайта ишлаш, ферроқотишмалар ишлаб чиқариш цехлари мавжуд. Комбинат қора металлар прокати, пўлат шарлар, мис ва унинг қотишмалари, сим, электрод, қурилиш михлари, азот, аргон, кислород ва бошқа моддалар ишлаб чиқарилади.
“Олмалиқ металлургия комбинати” АЖнинг узоқ йиллик фаолияти мобайнида атрофдаги тупроқ қоплами техноген бузилишга учраган, жумладан, тупроқ қопламида кимёвий ифлосланиш вужудга келган, бунга кўра тупроқда Аg, As, Ba, Co, Cr, Cs, La, Lu кимёвий элементларининг турли бирикмалари ва оксидлари билан ифлосланиши аниқланди. Тупроқнинг кимёвий таркиби ўзгариши сабабли ундаги озиқа элементларни камайиши, микроорганизмларнинг физиологик ва миқдор жиҳатдан зарар кўриши аниқланди. Атрофдаги ўсимлик дунёси ва сув қоплами ҳам зарар кўрган. Бундан кўринадики, тадқиқот ҳудуди тупроқларининг техноген бузилишида “Олмалиқ металлургия комбинати” АЖнинг ўрнини асосий манба сифатида айтиш мумкин. Ушбу манбадан чиқаётган кимёвий моддаларнинг атроф-муҳитга тарқалишида шамол омилини кўрсатиш мумкин.
Комбинатдан чиқаётган чиқиндилар асосан атмосфера орқали тутун кўринишда чиқарилади ва тарқалади, атроф-муҳитдаги ўсимлик дунёси, тупроқ ҳамда сув қоплами ҳам асосан ҳаво таркибидаги моддалардан зарар кўради (3.1.1-расм).

1.1-расм. “Олмалиқ металлургия комбинати” АЖ атрофидаги умумий ҳолатнинг кўриниши
Тадқиқот ҳудудида атроф-муҳитнинг ифлосланишида, жумладан, тупроқ қопламининг техноген бузилишида ер ости ва усти сувларининг иштироки мавжуд эмас. Тупроқ қопламида рухсат этилган чегаравий улушдан ортган кимёвий моддалар юқорида таъкидланганидек, ҳаво орқали келиб тушган. Тадқиқот ҳудудидан тупроқ кесмалари шамолнинг асосий йўналиши бўйича қазилди ва намуналар олинди, жумладан, “Олмалиқ металлургия комбинати” АЖ атрофидан эса шимол йўналиш бўйича намуналар олинди (1.2-расм).