Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети магистратура бўлими

Тупроқларнинг техноген бузилиши натижасида физик хоссаларининг ўзгариши

Тупроқларнинг техноген бузилиши натижасида дастлаб, унинг биологик, микробиологик хоссалари зарар кўрса, ундан сўнг физик хоссалари ҳам кескин ўзгаришга учрайди. Тадқиқот ўтказилган ҳудудида тарқалган суғориладиган тупроқларнинг физик хоссалари икки хил кўринишда ўзгаришга учраган (3.3.1-жадвал).
3.1-жадвал
Тадқиқот ҳудудида техноген бузилган суғориладиган тўқ тусли бўз тупроқларнинг механик таркиби

Кесма чуқурликлари, см	Заррачалар катталиги (мм)							Физик лой <0,01мм		Механик таркиби
	1-0,25	0,25-0,1	0,1-0,05	0,05-0,01	0,01-0,005	0,005-0,001	<0,001
КА-16-1,6 0-5 5-20 20-60 60-100	2,5 1,9 1,5 1,3	2,0 1,5 0,5 1,0	10,0 12,2 22,7 27,2	39,8 38,0 31,4 28,2	12,4 11,9 13,1 15,5	16,5 17,7 13,6 13,1	16,8 16,8 17,2 13,7		45,7 46,4 43,9 42,3		оғир қумоқ оғир қумоқ ўрта қумоқ ўрта қумоқ
КА-16-2,5 0-5 5-20 20-60 60-100	2,3 1,8 6,0 8,2	4,5 5,0 3,0 5,5	20,8 21,9 20,8 23,8	30,7 28,5 29,2 24,9	10,3 12,3 13,3 14,2	12,4 11,4 11,7 9,2	19,0 19,1 16,0 14,2		41,7 42,8 41,0 37,6		ўрта қумоқ ўрта қумоқ ўрта қумоқ ўрта қумоқ
КА-16-5 0-5 5-20 20-60 60-100	2,0 1,5 2,5 2,0	4,0 2,5 1,5 3,0	17,3 16,8 14,3 17,0	34,2 40,9 41,5 43,4	12,4 11,8 9,5 10,6	13,9 11,5 12,7 10,3	16,2 15,0 18,0 13,7		42,5 38,3 40,2 34,6		ўрта қумоқ ўрта қумоқ ўрта қумоқ ўрта қумоқ
КА-16-23 0-5 5-20 20-60 60-100	1,7 1,2 0,8 0,6	4,8 3,5 2,0 1.4	15,3 13,0 12,0 15,0	32,2 37,6 40,2 39,2	15,0 14,5 13,3 13,8	16,9 13,5 14,7 13,3	14,1 16,7 17,0 16,7		46.0 44,7 45,0 43,8		оғир қумоқ ўрта қумоқ оғир қумоқ ўрта қумоқ

Биринчи ҳолат, кимёвий моддалар билан ифлосланиш натижасида йиллар давомида физик хоссалари зарар кўрган бўлса, иккинчи ҳолатда техноген таъсирлар натижасида тупроқнинг генетик қатламлари бузилган. Бу эса тупроқларнинг бошқа хоссаларининг ўзгаришига ҳам олиб келган. Биргина тупроқ механик таркибининг енгилдан оғир механик таркибга ўзгариб бориши билан ундаги физик жараёнлар солиштирма юза, юза тортишиш энергияси, адсорбцияланиш кучлари, оксидланиш қайтарилиш, гидролиз, физик-механик жараёнлар, ёпишқоқлик, пластиклик, бўкиш-чўкиш хоссалари ўзгаради. Бундан ташқари механик таркиб тўғрисидаги маълумотлар тупроқларга экологик нуқтаи назардан илмий баҳолашда ҳам муҳим аҳамиятга эга ҳисобаланади Тадқиқот ўтказилган ҳудуд тупроқларининг механик таркиби бўйича бир қонуниятни кўриш мумкинки, тадқиқот ҳудуди тупроқлари асосан ўрта ва оғир қумоқ механик таркибга эга бўлганлиги, корхоналардан чиқаётган кимёвий моддаларни ўзига янада кўпроқ ушлашига омил бўлган, бу эса тупроқнинг бошқа хоссаларига ҳам таъсир этишига олиб келган.

3.3.1-жадвалда келтирилган маълумотларга кўра, ўрганилган тупроқлар механик таркиби қатламлар бўйича ўрта ва майда чанг (0,01-0,001 мм) ҳамда ил (<0,001 мм) заррачалари йиғиндисидан иборат бўлиб, уларни 34-50 % ни майда қум (0,1-0,05 мм) ва йирик чанг (0,05-0,01 мм) заррачалари эса 37-55 % ни ташкил қилади. Йирик (1,0-0,25 мм) ва ўрта (0,25-0,1 мм) қум заррачалари эса кам миқдорда сақланган.
“Олмалиқ кон металлургия комбинати” АЖ фаолияти мобайнида атмосфера ҳавосига ажралаётган кимёвий моддаларнинг тупроқга тушиши натижаси тупроқнинг механик таркибида қонуниятли ўзгариш вужудга келмаган, ҳудуд бўйича олинган тупроқлардаги фарқлар, дехқончиликда экилаётган экинлар ва агротехник тадбирлар натижаси ҳисобланади. Яъни, тупроқ қопламига тушаётган кимёвий моддалар орасида тупроқ механик таркибига таъсир этувчи органик моддалар учрамайди, шунинг учун механик таркибда катта ўзгариш кечмайди. Шу нуқтаи назардан тадқиқот ҳудудидаги техноген бузилган тупроқларнинг физик хоссаларини ўзгаришида механик таркиби нисбатан кам зарар кўрувчи хоссаси дейиш мумкин.
Олмалиқ кон металлургия комбинати АЖ фаолияти натижасида йиллар давомида тупроқ қопламининг физик хоссаларида ҳам ўзгариш кузатилган, жумладан, ҳажм оғирлик ва умумий ғоваклик ўзгарган (3.3.4-жадвал).
Тадқиқот ҳудудида техноген бузилган суғориладиган бўз-ўтлоқи тупроқларнинг умумий физик хоссалари

Тупроқ кесмалари	Чуқурлиги, см	Солиштирма оғирлиги, г/см^3	Ҳажм оғирлиги, г/см^3	Умумий ғоваклик, %
КО-16-0,9	0-5	2,72	1,17	43,01
	5-20	2,4	1,12	46,67
	20-55	2,75	1,09	39,64
КО-16-2,5	0-5	2,61	1,42	54,41
	5-20	2,65	1,32	49,81
	20-55	2,62	1,32	50,38
КО-16-5	0-5	2,73	1,5	54,95
	5-20	2,76	1,44	52,17
	20-55	2,71	1,37	50,55
КО-16-18	0-5	2,71	1,48	54,61
	5-20	2,67	1,41	52,81
	20-55	2,66	1,33	50,00
КО-16-23	0-5	2,7	1,42	52,59
	5-20	2,7	1,36	50,48
	20-55	2,71	1,32	50,38

Ушбу ифлосланиш манбаси атрофида ҳам юқоридаги ифлосланиш манбаси каби ҳолат мавжуд, яъни ифлосланиш манбасига яқин нуқталарда тупроқнинг ҳажм оғирлик камайиб, умумий ғоваклик ортган, бу тупроқга йиллар давомида тушган чанг элементларининг таъсири ҳисобланади. Натижаларга кўра КО-16-1,6 ва КО-16-23 кесмаларининг 0-5 см, 5-20 см қатламларида ҳажм оғирлик тегишлича 1,17 г/см³, 1,12 г/см³ ва 1,69 г/см³, 1,66 г/см³. Умумий ғоваклик эса 0-5 см, 5-20 см қатламларида тегишлича 43,01%, 46,67% ва 62,59%, 61,48% га тенг бўлади. Бундан кўринадки, тупроқнинг ҳажм оғирлиги ва ғоваклиги тупроқнинг техноген бузилишида иштирок этувчи барча манбалар атрофида бир хил қонуниятда ўзгармаслиги аниқланди ва муайян тенденцияга эга эмаслиги қайд этилди.

Тадқиқот ҳудуди тупроқларининг кимёвий ифлосланиши ва экологик ҳолатининг ўзгариши

Тадқиқот ҳудуди тупроқларининг ифлосланиш ҳолати, муддати ва тури комплекс тарзда ўрганилди. Юқорида таъкидланганидек, ифлосланиш манбаларининг турлича бўлиши тупроқ таркибида кимёвий моддаларнинг турлича бўлиши ва тупроқларга таъсири турлича бўлганлигига таъсир қилган.
Ҳозирги вақтда тупроқшунослик йўналишида тупроқларнинг техноген бузилиши ва ифлосланиши натижасида қуйидаги антропоген ҳамда техноген тупроқлар классификацияси шаклланди [215; 165-177-б.].

• 
  кучсиз антропоген (Low anthropogenic (/ATS));
  
• 
  ўрта антропоген (Meanly anthropogenic (/ATV);
  
• 
  кучли антропоген (Strongly anthropogenic);
  
• 
  техноген тупроқ (Technosol (/TN)).
  

Ушбу классисфикациянинг шаклланишида ифлословчи ва техноген таъсир қилувчи манбанинг эгаллаган майдони ва тупроқ таркибида РЭЧУдан ортган кимёвий моддаларнинг миқдори ҳамда муддати, тури асос қилиб олинган. Шу маънода тадқиқот ҳудуди тупроқларининг ифлосланиши ва унга бўлган техноген таъсири ҳамда экологик ҳолати тадқиқотлар натижаси ўрганилди.
Тупроқ қопламида техноген таъсир натижаларига кўра турли кимёвий моддалар мавжуд бўлиб, уларнинг айримлари рухсат этилган чегаравий улуш (РЭЧУ) кўрсаткичидан ортган. Ушбу натижаларни қуйидаги натижалардан ҳам кўриш мумкин (3.4.1-жадвал).
4.1-жадвал

Ифлословчи моддалар	Объект ва тупроқлар
	“Олмалиқ кон металлургия комбинати” АЖ атрофида тарқалган тупроқларда, мг/кг
Аg	<0,1
As	8,4
Ce	96
Ba	940
Ni	0,001
Mo	0,002
Sn	0,0004
Co	17
Cr	94
Cs	9,1
Eu	1,5
Zh	0,003
Hf	6,5
La	81
Lu	0,35
Cu	0,01
Pb	0,01
Tb	-
Th	-
Sr	-
Cs	-
Sm	-
Sc	-
W	-
U	-
Nd	-
Rb	-
Sb	-

Техноген бузилган суғориладиган тупроқларнинг ифлосланиш ҳолати

Шу ўринда айрим оғир металларнинг РЭЧУ кўрсаткичлари келтирилади, жумладан, Sb – 4,5; Mn – 1500; V – 150; Pb – 32; As – 2,0; Hg – 2,1; Cu – 55; Ni – 85; Zh – 100; Cd – 0,5.

Ҳозирги кунда тупроқ хоссаларининг ўзгариши, кимёвий ифлосланиши ва экологик ҳолатининг ёмонлашуви натижасида ушбу ўсимликлар ҳудудда учрамайди ёки жуда кам учрайди, яъни тенденция камайиш томон ўзгарган. Таҳлил қиладиган бўлсак “Олмалиқ кон металлургия комбинати” АЖнинг узоқ йиллик фаолияти таъсирида ифлосланиш манбаси атрофида Capsella bursа pastoris, Urtica dioica, Lathyrus pratensis, Taraxacum officinali Web., Mentha arvensis, Hordeum bulbosum Torn., Bromus danthonea Trin. ўсимликларининг учрамайди, айрим ҳолларда учраши мумкин, яъни айнан шу ўсимликлар узоқ йиллик кимёвий таъсирлар натижасида кескин камайган, ўша ҳудудда экологик ҳолат барқарорлигини зарар кўриши билан изоҳланади.