Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

56

---

2.2. Маркетинг тадқиқотларини ташкил
этиш
XIX асрда кўпгина фирма ва корхоналар «кичкина» 
бўлиб, бу фирма ва корхоналарни хизматчилари ўз хари- 
дорларини шахсан билишган ва керакли ҳамда зарур 
бўлган маркетинг ахборотларини ўз харидорлари билан 
мулоқотда бўлиб, уларни маҳсулот харид қилиб олиш 
ж араёнидаги хатти-ҳаракатларини кузатиб, уларга корхо­
на ва фирма учун қи зиқарли бўлган хилма-хил саволлар 
бериш орқали маълумотларни йигиб боришган.
Кейинги йилларда қуйидаги учта тенденцияни ку- 
чайиши натиж асида маркетинг ахборотларни янада си­
фатли ва кенгроқ миқёсда тўплаш га имкон яратилди.
1. М аҳаллий 
дараж адаги 
маркетингдан 
умумий 
маркетинг миқёсига ўтиш. Ф ирма ва корхоналар доимо ўз 
бозорлари ҳудудини кенгайтириб бориш лари сабабли, 
уларни бош қарувчилари ўз харидорларини ҳаммасини 
ҳам ш ахсан таниш и қийинлаш иб боради. Ш унинг учун 
маркетинг ахборотларни тўплаш ни, тартибга солишни, 
кейинги маркетинг тадқиқотлари учун зарур бўладиган 
маълумотлар доирасини аниқлаш ни янги йўлларини то- 
пиш талаб этилади.
2. И стеъмолчилар заруриятидан и стеъ м о л ч и л ар ' та- 
лабига ўтиш. Истеъмолчилар даромадларининг ортиб бо- 
риши натиж асида улар товар ва хизматларни танлаш
чогида синчков бўладики, бундай пайтларда истеъмолчи- 
ларни хатти-ҳаракатларини оддиндан айтиб бериш мезон- v 
ларини топиш талаб этилади. Истеъмолчи талаби сабаб- 
ларини ўрганиш қондирилмаган эҳ ти ёж ва заруриятларни 
аниқлаш , 
тоЬар 
ва 
хизматларни 
тури, 
сиф ати 
ва 
миқдорига кўра ҳар хил талаб қўядиган истеъмолчиларни 
гуруҳларга (сегментларга) аж ратиш ҳамда ҳ ар хил сег­
мент доирасида алоҳида, ўзига хос бўлган талабни марке­
тинг тадқиқотлари орқали топиш га ҳаракат қилинади.
3. Н архлар билан рақобат қилиш ўрнига нархсиз 
рақобат қилиш га ўтиш. Ф ан ва техника ю туқлари туфай-
57

---

ли рақобатнинг нарх билан боғлиқ бўлмаган усулларидан 
фойдаланишнинг 
қулай ш ароитларини 
юзага 
келтир- 
моқдаки, нархсиз рақобатда товарнинг нархи эмас, балки 
унинг юқори сифати, замоновий дизайни, сервис хизмати, 
товар ёки хизм ат таклиф этаётган корхона ёки фирма 
шуҳрати, 
реклама, 
савдо-сотиқни 
рағбатлантириш
рақобат кураш ининг асосий омилига айланади. Бундай 
пайтларда «фойдаланган усуллардан бозор қандай таъсир- 
ланади»- деган ахборотлар муҳим бўлиб қолади. Бундай 
шароитларда 
корхона 
ва 
фирмалар 
маркетинг 
тадқиқотларни олиб бориш учун буюртмалар бера бош- 
лайди. Бозор иқтисодиёти ш ароитида товар ва хизмат- 
ларни истеъмолчиларнинг долзарб эҳ т и ёж ва талабларига 
мос равишда мувофиқлаш тириб борилмас экан корхона 
ва фирмалар бозорни назорат қила олмай қоладилар. Шу 
муносабат билан бозорни узлуксиз ўрганиш ва унга мос- 
лаш иш энг муҳим ишлардан бири бўлиб қолади ва кор- 
хонани 
бош қариш
тизимида 
маркетинг 
тадқиқотлар 
ўтказиш ни таш кил этиш ни аҳам ияти ортиб боради.
М аркетинг тадқиқотлари ўтказиш ни таш кил этиш, 
ахборотларни йигиш, уларни кайта ишлаш ва уларни 
таҳлил қилиш ни ўз ичига олади. Бундай таш кил этиш 
корхона ва фирмалар учун, уларни ф аолиятларида марке­
тинг қарорларини қабул қилиш да ва иложи борича ноа- 
ниқликларни камайтириш да ёрдам беради. М аркетинг 
тадқиқотларни 
объекти 
бўлиб, 
бозор, 
товар, 
савдо 
(тиж орат), рақобатчилар, харидорлар, нарх-наво, реклама, 
корхона ёки фирмаларни имкониятлари хизмат қилади. 
М аркетинг тадқиқотлар ўтказиш ни таш кил этиш ўзига 
хос фазилатлари шундаки, олиб борилган аниқ изланиш- 
лар асосида корхона ва маркетинг ф аолиятини стратегия- 
си ва тактикасини танлаб олишда ва уни ҳаётга ж орий 
этиш да ёрдам беради. М аркетинг тадқиқотларини тарки- 
би унинг мақсад ва вазиф алари билан белгиланади ва 
ўзаро боғлиқ бўлган икки томони тақозо этади: аниқ бир 
бозорни тадқиқ этиш ҳамда бозорга чиқиш ва у ерда 
мустаҳкам ўрин эгаллаш учун корхона ёки фирмаларнинг
53

---

ўз имкониятларини тадқиқ этиш. Бозорни тадқиқ қилиш
маркетинг тадқиқотларда энг тарқалган йўналиш. У кор­
хона 
фаолиятини 
белгилаб 
олиш 
мақсадида 
бозор 
ҳақидаги ахборотларни тўплаш учун олиб борилади.
М утахассисларни таъкидлаш ича, бозор фаолияти 
билан 
боғлиқлик: 
бозорни 
танлаш, 
савдо 
ҳаж мини 
аниқлаш , 
бозор 
фаолиятини 
реж алаш тириш
ва 
ис- 
тиқболни белгилаш, бозор субъективларини, бозордаги 
савдо 
шакли 
ва 
усулларини 
ўрганиш 
каби 
муҳим 
қарорларни қабул қилиш учун керакли бўлган ҳамма ах­
боротларни доимий равиш да йигиш, таҳлил қилиш ва 
таққослаш бозор тадқиқотларисиз мумкин эмас. М арке­
тинг тадқиқотларини амалга ошириш учун корхона ва 
фирмаларда шундай таш килий бўлимларни яратиш ке- 
ракки, бу булимлар маркетинг концепиясини тўла ва бу- 
тунлигича ҳаётга татби қ эта олеин. 
Ҳозирги бозор 
иқтисодиёти шароитида маркетинг билимларисиз, яъни 
товар сифати ва хусусиятларига харидорларни талаби, 
истиқболдаги талабни ўрганиш , ҳаёт дараж асини ўзгариб 
бориши билан бу талаблар тенденцияларини ўрганишни 
ва уни таъмин этиш ни маркетинг тадқиқотларисиз ҳар 
қандай ишлаб чиқарувчи, корхона ва фирмалар учун 
рақобат курашига бардош бериши қийин.
М аркетинг тадқиқотларини олиб борувчи бўлимлар 
ўз изланиш ва тадқиқотларини қабул қилинган соф 
рақобат тамойиллари асосида олиб боришлари ва бу 
тадқиқотлар илмий усулларга асосланиб, қабул қилинган 
халқаро стандартларга асосланиш лари лозим. М аркетинг 
бўлимларини тадқиқотлари асосида тайёрланган ахборот- 
лар 
кенг 
қатламли 
итеъмолчиларни 
талаблари 
ва 
қараш лари, одатлари тўгрисида воситачиларни, мол етка- 
зиб 
берувчиларни, 
иш лаб 
чиқарувчиларни 
хабардор 
қилиш учун асос бўлиб хизм ат қилади. 
М аркетинг 
тадқиқотларини олиб борувчи бўлимларнинг натиж алари 
корхона фаолиятини боШ қаришга, харидорлар эҳтиёж ини 
топиш орқали ишлаб чиқариш ва уни савдосини кенгай- 
тиришга ёрдам беради. Ш унинг учун бу бўлим мутахас-
59

---

сислари ўз имкониятларини юқори баҳолаб корхона 
раҳбариятини нотўғри йўлга бошламаслиги керак. Бу 
бўлим мутахассислари устига ю клатилган муаммоларни 
ва изланиш -тадқиқот натиж аларини бегона шахс ва кор- 
хоналарга бериши қатьи ян ман этилади. М аркетинг 
тадқиқотларини олиб борувчи бўлимнн баҳам ж иҳатлиги 
биринчи 
галда 
қуйидагилар 
учун 
керак 
кундалик 
(ҳаф талик, 
ойлик, 
йиллик) 
иш ҳолатларини 
таҳлил 
қилиш , ўзгариб турувчи бозор конъю ктураси шароитида 
корхонани 
истиқболли 
йўналиш ларини 
аниқлаш , 
ис- 
теъмолчи ва м аҳсулот сифати учун қайгуриш , оптимал 
қарорларни қабул қилиш мақсадидан келиб чиқиб иш- 
ланмаларни тақдим этиш , чегараланган ресурсларни кор­
хона томонидан ишлатиш ни энг яхш и усулларини топиш.
Ҳар қандай корхона ёки фирма ўз олдиларига 
қўйилган мақсадларига эриш иш ларида учта омил таъсир 
кўрсатади; танлаб олинган стратегия, таш килий таркиб ва 
бу таркиб қай тарзда ф аолият кўрсатиш и. М аркетинг 
тадқиқотлар ўтказиш бўйича бўлимлар таркибини катта 
кичиклигини корхона ресурслари, бозорни ва ишлаб 
чиқарилаётган 
маҳсулотни 
ўзига 
хослиги 
корхонани 
бош қариш таркиби белгилаб беради. Ш унинг учун марке­
тинг 
хизматини 
таш килий 
таркиби 
қуйидаги 
йўналиш лардан бири бўйича танлаб олинади; функцио­
нал, товарлар бўйича, бозорлар ва харидорлар бўйича, 
функционал ва товарлар бўйича.
Ф ункционал кўринишдаги таш килий таркиб асосан 
товарлари ва уларни сотадиган бозорлари унча кўп 
бўлмаган корхоналар учун қўлланилади.
Хилма-хил ва кўп турдаги маҳсулотлар тайёрловчи 
ва савдосини таш кил этиш да махсус ш ароитларни талаб 
қилувчи корхоналар учун маркетинг 
булимини 
товар 
тамойили бўйича таш кил этиш қўл келади.
Аниқ бир товар бўйича маркетинг бош қарувчиси 
ушбу товар билан боғлиқ бўлган ҳамма тадқиқот ишлари 
кўламини бош қариш орқали бозорларда юз берувчи му- 
аммоларга 
тезкорлик 
билан 
таъсир 
эта 
олади.
60

---

Қуйидагилар 
маълум 
товар 
бўйича 
маркетинг 
бош қарувчини функциясига киради: ўз товари учун мар­
кетинг режасини ва бюджетини тузиш; ушбу товар 
чиқариладиган бозорда бўлиб ўтиши мумкин бўлган 
ўзгариш ларни истиқболлаш ; рақобатчилар фаолиятини 
ўрганиш ва улар ҳақида ахборотларни тўплаш; ушбу то­
вар маркетингига таъсир этувчи корхона бўлимлари би­
лан ўз фаолиятини келиш иб олиш; бюджетга риоя қилиш
ва нархлар нисбатини назорат этиш; ишлаб чиқариш дан 
эски товарларни ва янги товарларни ишлаб чиқариш га 
кириш иш .