Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги термиз давлат университети

Ўқув-услубий мажмуа бўлимлари
Бет
I.	Маърузалар
1.	Кириш, субтропик ўсимликлари ҳақида тушунчалар	7
2.	Субтропик ўсимликларининг оиласи, турлари, яшаш ва ҳосил бериш даврлари	9
3.	Субтропик ўсимликларининг келиб чиқиши ва тарқалиши	10
4.	Субтропик ўсимликларининг морфологик тузилиши	12
5.	Субтропик ўсимликларининг биологик ҳусусиятлари	14
6.	Субтропик ўсимликлари учун ер танлаш, ерни экишга тайёрлаш ва экиш	18
7.	Ёш ва ҳосилга кирган боғларни парвариш қилиш	20
8.	Субтропик ўсимликларини ўғитлаш, меъёри, муддати, соф моддага қараб ўғит миқдорини аниқлаш	24
9.	Субтропик ўсимликларини суғориш, суғориш муддатлари меъёрлари ва усуллари	27
10.	Субтропик ўсимликларинининг навлари	30
11.	Субтропик ўсимликларини кўпайтириш	37
12.	Хурмони пайвандлаш техникаси	38
13.	Субтропик ўсимликларига шакл бериш ва буташ	41
14.	Анор етиштириш технологияси	42
15.	Анжир етиштириш технологияси	44
16.	Хурмо етиштириш технологияси	46
17.	Чилонжийда етиштириш технологияси	47
18.	Субтропик ўсимликлари ҳосилини йиғиб териб олиш, сақлаш ва қайта ишлаш	48
19.	Субтропик ўсимликларининг касалликлари, зараркунандалари ва уларга қарши кураш	49
II.	Амалий машғулотлар	53
III.	Глоссарий	56
IV.	Фан дастури ва ишчи- ўқув дастури	60

Амалий машғулотларни ташкил этиш бўйича тавсия ва кўрсатмалар

Талабалар томонидан амалий машғулотларнинг бажарилиши мустақил ижодий ишлашни шаклланишига, илмий -тадқиқод элементларини англашга, илмий адабиётларни ўқишга ва таҳлил қилишга ёрдам беради. Талаба амалий машғулотларни бажариш жараёнида назарияларни англаш, уларни умумлаштириш ва амалиётга қўллаб мустақил илмий-тадқиқод фаолиятни бошлашга тайёргарлик кўради. Амалий машғулотларни бажариш талабада ахборотларни таҳлил қилиш қобилиятининг ривожланишига ва натижада назарий билимларнинг мустаҳкамланишига олиб келади. Амалий машғулотлар бажарилиши талабадан фаннинг турли соҳалари бўйича амалиётда олган билимларини мустаҳкамлашни, янада чуқурлаштиришни ва умумлаштиришни талаб қилади. Ҳар бир танланган мавзу илмийликни, замонавийликни талаб қилади, чунки ҳар бир топшириқда янгилик элементлари бўлиши мумкин. Амалий машғулотларнинг энг муҳим омилларидан бири унинг индивидуаллиги, талабанинг қизиқиши ва қобилиятига қараб белгиланади.

Амалий машғулотларнинг соатлар бўйича тақсимланиши

№	Амалий машғулотлар мавзуси	Соат
1	Субтропик ўсимликларининг оиласи, турлари, яшаш даврлари, дастлабки ҳосилга кириш ва тўла ҳосилга кириш даврларини ўрганиш	6
2	Субтропик ўсимликларининг морфологик тузилишини ўрганиш	4
3	Субтропик ўсимликларини экиш схемаларига қараб ерни тақсимлашни (режалашни) ўрганиш	4
4	Субтропик ўсимликлари схемалар бўйича 1 гектар майдондаги туп сонни аниқлаш	4
5	Субтропик ўсимликларини кўпайтириш усулларини ўрганиш	4
6	Субтропик ўсимликларини пайвандлашни ўрганиш	4
7	Субтропик ўсимликларининг навларини ўрганиш	4
8	Субтропик ўсимликларига шакл бериш ва буташ	4
9	Субтропик ўсимликларини озиқлантириш ва унинг меъёрларини ўрганиш	4
10	Субтропик ўсимликларини суғориш ва усуллари, меъёрларини ўрганиш	4
11	Субтропик ўсимликларининг касалликлари, зараркунандалар ва уларга қарши кураш чораларини ўрганиш	4
	Жами:	46

1. 
   МАЪРУЗА. КИРИШ, СУБТРОПИК ЎСИМЛИКЛАРИ ҲАҚИДА ТУШУНЧАЛАР
   

Субтропик сўзи, суб-яқин, ёки тропикка яқин деган маънони англатади. Тропик эквотариал чизиқ 30 ⁰ Шимолий кенглик ва 40 ⁰ жанубий кенглик ўртасидаги минтақаларни ўз ичига олади. Ушбу минтақаларда бир йилда икки мавсум яъни қуриқ ва намли мавсум бўлади. Қуруқ мавсум даврида ёғингарчилик кам, намли мавсум даврида эса ёғингарчилик нисбатан кўп бўлади. Ана шундай иқлимга эга бўлган тропик минтақаларга яқин жойлар субтропик иқлим ҳисобланиб, бу ерларда келиб чиққан ўсимликлар эса шунга мувофиқ субтропик ўсимликлари деб юритилади. Субтропик минтақалар Шарқий Кавказ орти, Кавказнинг Қора денгиз қирғоқлари, Эрон, Туркия, Қримнинг жанубий қирғоқлари, Озарбайжон ва Ўрта Осиёнинг баъзи районларини ўз ичига олади. Субтропик ўсимликлари ана шундай минтақаларда келиб чиққанлиги сабабли улар иссиққа юқори талабчан ўсимликлар ҳисобланади. Субтропик ўсимликларига асосан анор, анжир, хурмо, чилонжийда ўсимликлари киради. Анор, анжир, хурмо, чилонжийда меваларининг бир-бирига ўхшамаслиги туфайли уларни ҳар хил мевали ўсимликлар ҳам деб юритилиб келинган. Анор, анжир, хурмо баргини тўкувчи ўсимликлар ҳам деб аталган, чунки вегетация даврида уларнинг барги тўкилиб туради. Тропик ўсимликлари мевалари хилма-хил бўлиши билан мевасининг таркиби ҳам хилма-хилдир. Масалан анор меваси таркибида 15-20 % шакар, 0,5-9 % лимон кислота, шунингдек таннид, темир моддалари ва ҳар хил витаминлар бўлса, анжирда 30 % гача шакар бўлади. Анжир шакар миқдори бўйича барча мевалиларга нисбатан юқори ўринни эгаллайди. Хурмода эса 25 % гача шакар, кўп миқдорда А ва С витаминлари, темир, оқсил, таннид ва бошқа моддалар мавжуд. Чилонжийда меваси таркибида 25-30 % шакар, 1,8-2,9 % оқсил, 3,7 % мой, 0,3-3,5 % кислота бор, С витаминнинг миқдори лимон ва апелсинга нисбатан 10-15 марта кўп. Субтропик ўсимликларининг совуққа чидамлилига ҳам турлича. Субтропик ўсимликлари дарахтининг бўйи ҳам турли туман. Агар хурмо дарахтининг бўйи 12-15 метрга етса, чилонжийданинг бўйи 8-12 м га, анжирнинг бўйии 4-12 м га, анорники 2,5-4 м га етади. Субтропик ўсимликлари ўртасида Рутин моддасига бой ўсимлик чилонжийда ҳисобланиб, у қон томир касалликлар яъни қон босимига қарши шифобахш ҳисобланади.
Субтропик ўсимликлари уруғли, данакли, ёнғоқсимон мевалиларга қараганда совуққа бир мунча чидамсиз, 17-18 ⁰ С да қаттиқ шикастланади. Лекин субтропик ўсимликларидан чилонжийда совуққа анча чидамли, ҳатто 30 ⁰ С гача совуққа чидайди. Субртопикларнинг ҳосилдорлиги ҳам турлича, тўла ҳосилга кирган бир дарахтнинг ҳосилдорлиги ҳам хилма хил. Субтропик ўсимликлари навлари ва парваришига қараб тўла ҳосилга кирганда хурмо 150-200 кг, чилонжийда 50-80 кг, анжир 80-100 кг, анор 20-30 кг гача ҳосил беради. Субтропик ўсимликларининг ҳосилга кириши, яшаш даври ҳам бир-биридан фарқланади. Анор 3-4 йилда, анжир 2-3 йилда, хурмо 3-4 йилда, чилонжийда 2 йилда ҳосилга киради, шунга мувофиқ тўла ҳосилга кириши ҳам ҳар хил. Уларнинг яшаш даврлари келиб чиқиши, турларига ва парвариш шароитига қараб 50-60 йилдан 200-300 йилгача боради. Яъни анор 200-300 йил, анжир 50-60 йил, жийда 60-80 йил, чилонжийда 80-100 йил яшайди.
Энг муҳими субтропик ўсимликлари бир-бирига яқин шароитларда келиб чиқишига қарамай уларнинг оилалари ҳам турлм-тумандир. Шунингдек уларнинг ишлаб чиқаришда экилиш майдонлари, улардан фойдаланипш, ҳосилни йиғиб териб олиш даври, ташишга қулайлиги ҳам бир-биридан фарқ қилади. Субтропик ўсимликларининг аксарият мевалари пишганда ва хўллигида ва консервалар, мурабболар шаклида истеъмол қилинади. Энг муҳими уларда шифобахш қиёмлар ва шарбатлар, қуритилган мевалар тайёрланиб, инсон саломатлигини мустаҳкамлашда аҳамияти катта.