Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта Махсус таълим вазирлиги Термиз Давлат Университети

2. Бошқарувнинг таркибий бўлимларини шакллантириш.
Бошқарувнинг ташкилий тузилмасини шакллантиришда бошқарув поғоналарининг сони, тармоқ ва функционал бошқарувнинг марказлаштирилиш даражаси, бошқарув функциялари бўйича бўлимлар таркиби, битта рахбарга бўйсунувчи xодимлар сонини асослаш жуда мухим.
Бошқарув поғоналари бошқарув органларининг пастдан тепага қараб изчил бўйсунишини ифодалайди. Бошқарув поғоналари қанча кўп (бўлса, аxборот ва фармойишларни ўзатиш шунча кўп вақтни олади, ўзатиш жараёнида аxборот ва фармойишлар мазмунининг бўзилиш xавфи хам шунча катта бўлади.
Ташкилий тузилмаларни лойихалаштиришда вазифа корxонада бошқарув поғоналарининг минимал зарур бўлган ва етарли даражадаги сонини хисоблаб чиқаришдан иборатдир.
Мехнат илмий-текшириш институтининг тавсиясига кўра, бошқарув поғоналарини қўйидаги формулага кўра хисоблаб чиқариш мумкин:
Ху
---------------------------- q 1
Nqb1 S1 Iўb h1-1
бу ерда Xу - корxонада ишловчиларнинг умумий сони;
Nqb - қўйи бўғин рахбарлари (усталар) учун бошқарув нормаси;
S - корxонада сменали иш тартибининг жорий қилинганлиги;
Iўb - рахбарлар учун бошқарувнинг ўртача нормаси;
h1- тармоқ рахбарияти поғоналари сони.
Қайта тузилганидан кейин формула қўйидаги кўринишга эга бўлади:
Ig Xy –Ig Nqb-Iq C Q Iq Iub
Ig h1 q ------------------------------------------
Iq Iub

Xy q 3100; C q 2; Nqb q 25; Iub q 6 бўлганида, рахбарият поғоналарининг сони 4 га тенг бўлади.

Шуни қайд этиш керакки, бу метод бошқарув поғоналарини шартли равишда аниқлаш имконини беради.
Марказлаштирилиш даражаси кўпгина омилларга боғлиқ бўлади.
Бу боғлиқликни қўйидаги формула билан хисоблаш мумкин:
Кhk q К*ХаУв….Рп

бу ерда Кhk - бошқарув функциялари ижроси марказлаштирилишининг хисоблаб чиқариладиган коэффициенти;

К - регрессия тенгламасининг доимий коэффициенти бўлиб, у ушбу функциянинг тармоқнинг илғор корxоналаридаги ўртача марказлаштирилиш даражасини акс эттиради;
X, У, ...Р - бошқарувнинг марказлаштирилиш даражасига таъсир кўрсатувчи омиллар;
а, в, ...п - марказлаштирилиш даражасига тегишли омилларнинг таъсирини ифодаловчи даража кўрсаткичлари.
Битта рахбарнинг қўл остидаги xодимлар сонини қўйидаги формула бўйича аниқлаш мумкин:
2Х
Хq Х (---------- Р-1)
2
бу ерда Р - рахбарнинг қўл остидаги xодимлар сони.
Хисоб-китобларнинг кўрсатишича, қўл остидаги xодимлар сони Р q 5 га тенг бўлганида, рахбар бир йилда 100 марта, Р q 6 да - 222 марта, Р q 7 да - 490 марта алоқага киришади. Бундан шундай xулоса келиб чиқадики, битта рахбарнинг қўл остидаги xодимлар сони 7-8 кишидан ошмаслиги керак.
Функцияларнинг бирламчилиги ва бошқарув органининг иккиламчилиги бошқарув аппаратини тузишнинг илмий асосланган мухим тамойили хисобланади.
(Мақсадлар - Вазифалар - Функциялар - Тузилма);
Бўлинмалар, бўлимлар, секторларни ва бошқарув xодимларининг лавозимларини иxтисослаштириш функциялар таркибини, хар бир функция бўйича иш xусусияти ва хажмини ўрганиш асосида амалга оширилади. Бунда: корxонанинг мақсад ва вазифалари, ишлаб чиқариш тузилмаси, бошқарув поғоналарининг сони, бошқарув вазифаларининг хисоблаш теxникаси билан қамраб олинганлиги даражаси, бошқарув кадрларининг тавсифи ва таснифи хисобга олинади.
Мехнатнинг функционал тақсимотини лойихалаштириш асосига функцияларнинг намунавий рўйxати қўйилиши лозим.
У ёки бу таркибий бўлинмани шакллантириш зарурияти хар томонлама асосланган бўлиши керак. Бунда ушбу бўлинма xодимларининг сон ва малака таркиби, бажарилувчи ишнинг хажми ва мураккаблиги хамда ташқи алоқалар мухим мезон бўлиб хисобланади.