Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «банк иши» кафедраси

10.1. Кредитнинг моҳияти, зарурияти ва ривожланиш тенденсиялари. Маблағларни доиравий айланиши кредитнинг иқтисодий асоси эканлиги
Маълумки, жамият асосини ишлаб чиқариш ташкил этади. Ишлаб чиқариш жараёни маблағлларнинг доиравий айланишига асосланади. Иқтисодий абиётларда мабларнинг доиравий айланишини таъминот (П-Т), ишлаб чиқариш ва тайёр маҳсулотни сотиш (Т^ъ-П^ъ) босқичларига бўлиш қабул қилинган. Бу босқичларни тўлақонли ва узлуксизлигини амалга ошишини таъминлашда кредитни ўрни беқиёс.
Жумладан, уни биринчи – таъминот босқичида хўжалик субекти ишлаб чиқаришда Товар –моддий қийматликларни сотиб олишда ўз пул маблағлари етарли бўлмаганда кредитга мурожаат қилиши, иккинчи – ишлаб чиқариш босқичи маҳсулот ишлаб чиқариш фақат сотиб олинган хом – ашёдан ташқари ишлаб чиқаришни ташкил этиш (ўз ходимларига меҳнат ҳақи тўлаш, тегишли хизматларни ташкил этиш ва бошқалар) маълум маблағни талаб этади ва у етарли бўлмаганда ишлаб чиқаришни узлуксизлигини таъминлаш учун кредитга эҳтиёж сезади ва учинчи – тайёр маҳсулотни сотиш босқичида маҳсулотни сотувчи сотишни ташкил қилишда, маҳсулотни олувчи эса ўз маблағлари етишмаганда кредитга мурожат қилишга тўғри келади.
Юқоридагилардан келиб чиқиб маблағларни доиравий айланишининг хар бир босқичи тегишли тартибда ушбу босқичларни нафақат амалга оширишда, балки уларни амалга оширилишини узлуксизлигини таъминлашда кредитга мурожаат қилади ва шу асосда кредит маблағлар доиравий айланишининг иқтисодий асоси эканлигидадир.
Дарҳақиқат, жамият фаолиятининг асосини ишлаб чиқариш ташкил этади. Ишлаб чиқаришни узлуксизлигини таъминлашда эса кредитнинг ўрни муҳим ҳисобланади. Бошқача айтганда корхоналарнинг бозор иқтисодиёти шароитида иш юритишида ишлаб чиқариш жараёнининг узлуксизлигини таъминлаш, корхонанинг асосий ва айланма фондларининг билан таъминлаш, корхоналар томонидан товар маҳсулотини сотганда, сотилган товар учун тўлов сумммасини олиш ва бошқа объектив ва субъектив сабаблар кредитнинг зарурлигига олиб келади.
Кредит (лотинча - ишониш -веритб, доверятбся) деганда ўз эгалари қўлида вақтинча бўш турган айрим қиймат ёки пул маблағларининг бошқалар томонидан маълум муддатга ҳақ тўлаш шарти билан қарзга олиш ва қайтариб бериш юзасидан келиб чиқадиган муносабатлар тушунилади.
Кредит қадимдан маълум бўлиб, у дастлаб савдода алмашув жараёнида пайдо бўлган бўлиб, у аввал товарларни кредитга сотилиши билан боғлиқ. Бунга сабаб харидорни товар сотиб олишга ҳамиша ҳам нақд пули бўлмайди, у товар сотилса тушади, товар сотувчи эса уни тушишини кутиб туролмайди (шу даврда товарнинг
қиймати тушиб кетиши, сифати пасайиши мумкин). Шу ва бошқа ҳолатлар товарларни кредитга сотишга олиб келган. Кредит товар ишлаб чиқаришнинг ва товар муомаласининг ажралмас қисми бўлиб ҳисобланади ва унинг ривожланиши билан боғлиқ. Товар ишлаб чиқаришнинг ривожланиши билан пул шаклидаги кредит пайдо бўлди.
Кейинчалик кредит бериш мустақил фаолиятга айланиб, унинг асосий функсияси бўлиб пул эгалари ва унга вақтинча муҳтож бўлганлар ўртасидаги воситачиликдир. Ҳозир бу фаолият махсус малака ва техникага эга бўлган маҳсус ихтисослашган муассасалар - банклар томонидан амалга оширилмоқда.
Кредитнинг имконияти ва зарурлиги шу билан боғлиқки корхоналар маҳсулот сотишда, ходимларга меҳнат ҳақи ҳисобланганда, корхона ва жисмоний шахслар ўз пулларини банкларда сақлаши ва бошқа ҳолларда вактинчалик бўш бўлган пул маблағлари бўлгани ҳолда бошқа корхона ва ташкилотларда ўз фаолиятларини узлуксизлигини таъминлаш учун тегишли пул маблағига эҳтиёж сезади. Бу ҳолат қишлоқ хўжалик корхоналарига ҳам тегишли бўлиб, бу ишлаб чиқаришни мавсумийлиги, маҳсулот ишлаб чиқариш вақти билан уни сотиш ҳажми ва вақтини кўпчилик маҳсулотлар бўйича мос келмаслиги, сотилган маҳсулотларга пулни ўз вақтида келиб тушмаслиги ва бошқа ҳолатлар уларни кредитдан фойдаланишни тақозо этади.