Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат тиббиёт институти

Patient: She died of a brain tumor.
[Бемор қўрқувининг сабаблари ойдинлашди.]
Doctor: Brain tumor is one of the first things we considered in your case, and I'm sure that you do not have that. Your headaches fit a well-established pattern and should respond to treatment. Now I want to explain the mechanism of some of your symptoms.
[Врач томонидан келтирилган тушунтириш ҳаракатларидан сўнг беморда маълум тинчланиш ҳолатлари кузатилган. Биринчи бор бошнинг мия қисмида без мавжудлиги борасидаги маълумотни эшитгандан сўнг беморни қўрқув шунчалик эгаллаб олганки, у шифокорнинг ташхиси ва тушунтиришларига эътибор қаратмаган] (Корделла М 2004; 93).
Клиник касалхоналарда иш олиб борадиган шифокорлар беморларнинг соғлиғи билан боғлиқ муаммоларига ҳамдард сифатида кўрсатиш мулоқот кечимига, шифокор томонидан бериладиган кўрсатмаларга эътиборини кучайтириши борасидаги фикрлар ҳам учрайди (Бриттен Н., Стивенсон Ф. А., Барри С. А., Барбер Н., Брэдли С. П.,2000; 8). Психологик ва ижтимоий шикоятлар мулоқот жараёнига нотўғри мослашишга сабаб бўлиши ва мулоқот кечимига салбий таъсир ўтказиши мумкин (Лассен Л.К.,1991;60).
Беморнинг соғлиқни сақлаш тизимига бўлган муносабати, асосан, тиббиёт ходимининг ва жамоанинг ўзаро яхши муносабатда бўлишига асосланган. Шифокор билан беморнинг муносабати - бу шифокор ва бемор ўртасидаги муносабат кўпинча қисқа ёки узоқ муддатли бўлади. Шифокор-бемор муносабатларидаги самарали алоқа ўзаро хизматларидан фойдаланиши учун зарурдир.
Бемор ва шифокор ўртасидаги яхши муносабат беморни яхши медитация қилади, бу эса беморнинг соғлиғи ва беморнинг ўзини ўзи бошқариш қобилиятини яхшилайди. Шунинг учун яхши муносабат фақат бир томонлама эмас, балки иккала тарафдан ҳам бир хил тарзда амалга оширилиши мақсадга мувофиқдир.
Замонавий тиббиёт ходимининг касбий маданияти, маҳорати коммуникатив компетентлиги билан баҳоланади. Коммуникация инсоннинг энг муҳим эҳтиёжларидан бири саналади. Шунинг учун ҳам, мулоқот жамиятда ижтимоий яқинлашиш, ўзаро таъсир этиш, бир-бирини тушуниш, инсонларни бирлаштурувчи асосий воситалардан бири саналса, тиббиётда эса касалликни аниқловчи, беморга руҳий кўмак кўрсатувчи, шунингдек, баъзи ҳолларда даволовчи восита ўрнини ҳам бажаради.
Тиббиёт соҳаси ва оммавий-ахборот воситалари, хусусан интернет тармоқлари бир-бири билан узвий боғлиқ бўлиб қолди, десак муболаға бўлмайди. Оммавий-ахборот воситаларида тиббиётга тааллуқли турли илмий-оммабоп маълумотлар, мақолалар, кўрсатувлар, радио эшиттиришлар берилиши, интернет тармоқларида дори воситалари борасида етарли маълумотларнинг мавжудлиги, шифокорлар томонидан маслаҳатлар мавжудлиги мутахассис бўлмаган кишилар учун маълумот олиш учун очиқ кўринишга келди. Шундай бўлса-да ҳамма ҳам ўзи қизиқмаган, тушунмаган соҳаси учун бош қотириб ўтиришни хохламайди. Шунинг учун ҳам тиббиётга оид назарий ишларда беморларнинг асосий қисмида ҳали ҳам тиббий маълумотнинг пастлиги таъкидланади: «Limited health literacy is a hidden epidemic. It can affect health status, health outcomes, health care use, and health costs».( Гриффин С.Дж., Кинмонт А.Л., Вельтман М., Гиллард С., Грант Дж., Стюард М.,2004; 595-608). Оммавий ахборот воситалари, интернет сайтларида бериладиган маълумотлар кўпгина ҳолларда рекламага оид бўлган материаллар саналади. Бирор касаллик билан боғлиқ маълумотларда касалликдан тузалиш борасидаги тавсиялар берилса-да, шифокорга тавсия мурожаат қилиш тавсия қилинади. Шунинг учун ҳам маълум ҳолларда беморларда ўзини безовта қиладиган ҳолатлар бўйича, симптомлар борасида баъзи тушунча ва маълумотларни учратиш мумкин.
Бевосита, шифокор ва бемор мулоқотида шифокор ўз билим ва тажрибаларига таянган ҳолда тасдиқ ёки аниқлик киритувчи саволлардан фойдаланади. Бу каби нутқ актларида шифокорлар беморга савол беришда хушмуомалалик стратегиясидан фойдаланишади. Бу шифокорлар учун одатий бўлган тасдиқ сўроқ гаплардан иборат бўлади. Масалан:
Doctor: Lower back? Upper back?
Patient: I think so. Lower back uh.
Doctor: Lower back. Did you carry anything heavy?
Patient: Not really uh. Didn't carry anything heavy. Just on and off the pain comes and goes. I got take Panadol uh.
Doctor: Panadol only?
Patient: Then the pain went back. The pain uh, went off and came back. Like on and off.
Doctor: Okay. Did you have a fall?
Patient: Umm...No. No fall.
Doctor: Okay. Let's see how far you can go. All right. Okay. Bend backwards.
Шифокор томонидан қўлланилган позитив хушмуомалалик стратегияси ўзаро мулоқотнинг самимий тарзда кечиши ва шу орқали ўзи учун керакли бўлган маълумотларни олишга хизмат қилган. Бемор билан мулоқот жараёнида Did you carry anything heavy? Did you have a fall? каби тасдиқ саволларнинг қўлланиши бемордаги оғриқнинг асосини аниқлашга қаратилган. Мулоқот жараёнида аниқланган ташхис ва хулоса. Okay. Bend backwards каби нутқий бирликларининг ифодаланишида кузатиш мумкин.
Мулоқот жараёнида шифокорлар кўпгина ҳолларда “мен” олмошини қўлланилишидан тийилади ва “биз” кўплик олмошидан фойдаланади. Бу каби стратегия ўзаро ҳамкорликнинг белгиси сифатида баҳоланади. Кейинги мисолда шифокор беморга маълум жисмоний ҳаракатларни бажаришга ундайди. Текширув жараёнида у “Let’s” ва “we” каби бирликлардан ҳамкорликни, беморга ҳурмат белгисини кўрсатиш мақсадида қўллайди. Мисолга эътибор қаратамиз:
Parient: Okay.
Doctor: Any pain?
Parient: No. So far.
Doctor: No? Okay. You want to turn to the left. Turn to the right. So the mobility of your spine is quite good. There is nothing very much there. Let's get you on the couch and lie down again.
Uh, yup yup. Just lie down. Okay. I'm just gonna do a straight leg raising test. All right, if there's any discs in your back there will be a shooting pain down your buttock, right down to the back of your thigh and back of your calf down to your foot. So if there's any pain, let me know. I just gonna lift your leg, you don't have to do anything. Just let me lift your leg passively. Alright. So we start with the left leg. Alright, one, two, three. Any pain?
Patient: No.
Шифокор томонидан бу турдаги жисмоний машқларнинг бажарилиши биринчи навбатда касалликнинг аниқ марказини топишга қаратилган. Бу жараёнда шифокор нафақат жисмоний машқлар, балки мулоқот жараёнинида кўзланган мақсад, касалликка диагноз қўйишга эътибор қаратилган. Мазкур мулоқот жараёнида қўлланилган турли типдаги директив ва экспрессив актлар мулоқот мақсадига эришилишга йўналтирилган бўлиб, нутқ жараёни шифокор томонидан бошқарилмоқда.
Тиббий мулоқот жараёнида вербал бўлмаган ҳаракатлар ҳам муҳим аҳамиятга эга (Heritage J, Maynard DW., 2006;351-374). Мулоқот жараёнида нутқий таркибнинг навбатма-навбат кечиши жараёнида вазиятга мос тарзда имо-ишоралар, мимикалар ҳам қўлланилади. Бемор томонидан қўлланиладиган юз ифодалари одатда касаллик ишора вазифасини бажаради. Бунда вербал бўлмаган хатти ҳаракатлар имо-ишора, тана ҳаракати, юз ифодаси кабилар оғриқли нуқтага қаратилган вербал ифода билан биргаликда дейктик вазифаларни бажариши мумкин. Мисол учун “оғриқ шу ерда”, “тепароқда”, “бу ерда оғриқ йўқ” ва ҳоказолар. Бунда иккита ўзаро ҳаракатлар натижасида белгиланган вазифа бажарилишига олиб келади. Оғриқ жойлашган нуқтани аниқлашда шифокор томонидан ўрнатилган фаол машқларни бажариш (Heath, 2002) талаб этилади.
Адресат томонидан оғриқли нуқталарга ишоралар жараёнида шифокор саволлар орқали ёки оғриқ юзага келишига сабаб бўлган ҳолатларни аниқлашга қаратган нутқий ҳаракатлар мулоқотнинг ривожланишига сабаб бўлади. Мазкур ҳолда адресатнинг эътибори мулоқотга ва нутқий ифодаларга қаратилади ҳамда оғриқли нуқта иккинчи планга тушиши мумкин. Албатта, мазкур ҳол шифокор ёки тиббиёт ходимининг адресатнинг эътиборини чалғитадиган саволлар ёки нутқий ҳаракатлардан самарали фойдаланиш, беморнинг психоэмоционал ҳолатини ўзгартиришга қаратилганлиги билан боғлиқ бўлади. Масалан:
— Нима безовта қилаяпти?
— Оғриқ қаерда?
— Бармоқ билан оғриқли нуқтани кўрсатасизми?
— Оғриқ домий равишдами ёки вақти-вақти билан безовта қилиб турадими?
— Оғриқ бир жойдами ёки кўчиб турадими?
— Оғриқ қандай бошланди?
— Қанча вақтдан бери оғриқ сизни безовта қилаяпти?
— Оғриқ қай тарзда кечади?
— Зирқираб оғрийдими ёки ланж оғриқми?
— Оғриқми ёки ноқулайликми?
— Оғриқ қандай кечади?
— Қай вақтларда оғриқ кучаяди?
— Оғриқ куннинг қай пайтида кучаяди?
— Оғриқ бошланишидан олдин нималар истеъмол қилгансиз? (ва ҳакозолар)
Бу жараён шифокор касаллик ёки оғриқ билан бевосита алоқадор бўлган махсус атама ёки тил бирликлари ўрнига инсон психологиясига таъсир этадиган бирликлар ўрнига кучсизроқ ифодага эга бирликлардан, метафорик усуллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бу орқали шифокор беморнинг ички эмоционал ҳолатини, яъни қўрқув ёки хавотирни аниқлайди. Шифокор ва бемор ўртасидаги яхши ва самарали мулоқот беморнинг ҳис-туйғуларини тартибга солишга, шунингдек тиббий маълумотни тушунишга ёрдам беради. Соғлиқни сақлаш соҳасидаги самарали алоқа шифокордан қониқишни оширади ва беморлар ўз хоҳишларига асосан қўшимча нозик маълумотларни шифокор билан баҳам кўришга тайёр бўлишади ва бу эса беморларни даволашда фойда беради. Яхши мулоқот жараёни беморнинг хотиржамлигини таъминлайди, чунки шифокор ва бемор ўртасидаги муносабатлар хақиқий бўлиб, бемор ўз хавфсизлигини ҳис қилади. Олиб борилган тадқиқотлар ва изланишлар шуни кўрсатадики, мулоқотнинг ижобий кечимида иштирок этган беморлар шифокор билан самарали мулоқотга киришган ва ўзларини эркин, хавфдан холи ҳис этишган (Торн С. Э., Найлин К. Т., Патерсон Б. Л., 2000; 303–311).
Беморнинг қониқиш ҳис қилиши ҳар қандай шифокор-бемор муносабатларида яхши мулоқот қилиш билан боғлиқ саналади. Кўпгина ҳолларда самарали мулоқот қилиш беморлардан шифокорга керакли маълумотни олишга ёрдам беради ва касалликни тушунтиришга камроқ вақт сарфлайди.
Мулоқот икки томонга ўз вазифаларини пухта бажаришга кўмаклашади. Бемор соғлиғи билан боғлиқ масалага жавоб олса, шифокор даволаш учун керакли маълумотлар олади, аниқ хулосага келади. Бу икки томонлама битта мақсадни, яъни касалликни олдини олиш ёки даволашга ёрдам беради. Бемор яхши даволангач, у бутун жараёндан қониқиш ҳис қилади, бу ҳам ўз ишининг ижобий натижалари туфайли шифокорни қониқтиради. Алоқа шифокор билан бемор ўртасидаги муносабатларни осонлаштиради, шунинг учун одам ўзини яхши ҳис қилади (Павликовская Т., 2007; 178–215).
Касалхона ва поликлиникаларда аҳолининг касаллик варақалари, анкеталари шакллантирилади. Ушбу касаллик варақалари ва анкеталар самарали мулоқот воситасидир ва шифокор-бемор муносабатларининг шахслараро таркибий қисмини яхшилашга ёрдам беради. Анкеталар ўтказишнинг энг осон усули бу онлайн сўров воситаларидан фойдаланиш. Онлайн сўровномалар сизнинг анкеталарингизни яратиш, тарқатиш ва таҳлил қилишда ёрдам беради. Шифокорлар сўровлардан тиббий ёрдамнинг сифати, соғлиқни сақлаш режалари самарадорлигини текшириш ва беморларнинг тажрибасини баҳолаш учун фойдаланиши мумкин. Анкеталар клиникалардаги ходимларининг иш фаолиятини акс эттириши, поликлиникага қарашли аҳоли соғлиғи билан боғлиқ масалаларни яхшилаш учун қимматли фикр ва маълумотларни тўплашга ёрдам беради.
Самарали мулоқот беморнинг шифокор тавсиясига риоя қилишини яхшилайди. Беморни даволашда бир нечта босқичлардан ўтилади, уларнинг барчасига мос келадиган натижаларга эришиш учун кўрсатма ва тавсияларга риоя қилиш талаб этилади. Шифокор ўз хулқ-атворига эътибор қаратиши жуда муҳим. Чунки, бу бемор билан мулоқот жараёнини шакллантиришда муҳим аҳамият касб этади. Шифокор кўрсатмаларига беморни қатъий риоя қилишга ёрдам беради. Шифокор-беморнинг самарали мулоқоти муносабатларнинг жонли бўлишига ва иккала томоннинг ҳам бир-биридан қониқиш ҳосил қилишига ёрдам беради.