Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

 
1.2 – mavzu: Moliyaviy va real investitsiyalar 
Reja: 
1. 
Investitsiyalarning tasniflanishi. 
2. 
Investitsiyalarning makro va mikroiqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli. 
 
1  –  savol  bayoni.
  Vaqtlar  utib  “investisiya”  so’zi  bir  necha  yangi  aрamiyatga 
ega  bo’lgan  izoh  tushunchalar  bilan  to’ldirildi  va  turli  xil  faoliyatlarda  undan 
foydalanish  boshlandi,  jumladan  bunday  ahamiyatlardan  biri  (qandaydir  korxonaga 
uzoq  muddatli  kapital  qo’yilma)  bu  bunday  foydalanishni  massali  tus  olishi 
keyinchalik  doimiy  foydalanuvchi  kategoriya  sifatida  bo’lib  qolishga  olib  keldi. 

---

12 
 
Bunday  ahamiyat-mohiyatlar  bilan  bu  so’z  boshqa  bir  xil  ildizli  so’zlar  ma’nosini 
ifoda  etuvchi    sifatida  bizni  tilimizga  kirib  keldi.
 
Investitsiyalarni  shakllantirish  va 
ulardan foydalanish, mamlakat va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni investitsion siyosat 
asosida  amalga  oshiriladi.  Bu  siyosat  birinchidan,  kapital  quyilmalarning  ustivor 
yo‘nalishlarini,  ikkinchidan,  ishlab  chiqarish  kuchlarini  to‘g‘ri  joylashtirish  va 
rivojlantirish,  uchinchidan,  fan-texnika  taraqqiyoti  va  butun  iqtisodiyotning 
rivojlanishini  belgilab  beradi.  Investitsiyalar  turli  shakllarda  amalga  oshiriladi  va 
ularni tahlil  qilish,  rejalashtirish uchun alohida xususiyatlaridan  kelib  chiqqan holda 
guruhlashtirishni  talab  etadi.  Chunki  mavjud  imkoniyatlardan  samarali  foydalanish 
esa  investitsiyalarni  shakllarga  ajratgan  holda  tasniflanishini  taqozo  etadi.  Buning 
uchun  kelajakda  foyda  keltiradigan  har  qanday  narsa  investitsiya  ob'ekti  bo'lishi 
mumkin.  Ushbu  ob'ektning  o'zi  toifasiga  qarab,  siz  quyida  bilib  oladigan 
investitsiyalar turlari mavjud:
 
Haqiqiy(real)  investitsiyalar.  Turli  shakllarda  kapital  bo'lgan  moddiy  va 
nomoddiy  ob'ektlarni  sotib  olish:  allaqachon  ishlayotgan  biznesni  sotib  olish 
(biznesga  investitsiya  kiritish),  yer,  fondlar,  patentlar,  biror  narsaga  egalik  qilish 
huquqi.  Bunday  sotib  olish,  odatiy  xaridlardan  farqli  o'laroq,  qo'shimcha  daromad 
keltirishi  mumkin.  Haqiqiy  ob'ektlarga  sarmoya  kiritish,  investitsiya  qilingan 
mablag'lar qaytib kelmasligi uchun minimal xavfga ega. 
Moliyaviy  investitsiyalar.  Ular  foyda  keltiradigan  turli  xil  investitsiya 
vositalariga  investitsiyalardir.  Ushbu  toifaga  PAMM  hisoblari,  HYIP,  qimmatli 
qog'ozlarni sotib olish, o'zaro fondlar kiradi. Qattiq pul ishlagan pulingizni yo'qotish 
xavfi juda katta, bunday investitsiya vositalari 100% foyda keltirishingizni kafolatlay 
olmaydi. 
Spekulyativ  investitsiya.  Ushbu  turdagi  investitsiyalar  "arzonroqni  toping  va 
qimmatroq  soting"  tamoyili  asosida  ishlaydi,  ya'ni  sof  spekulyatsiya.  Spekulyativ 
vositalarga  investitsiyalarning  eng  mashhur  turi  bu  amortizatsiya  paytida  valyutani 
sotib  olish  va  uning  ko'tarilishida  sotishdir.  Valyuta  operatsiyalaridan  tashqari, 
investitsiyaning ushbu turi qimmatbaho metallarni, qayta sotish uchun aktsiyalarni va 
obligatsiyalarni sotib olishni ham o'z ichiga oladi. 
Venchur  sarmoyasi.  Yaqinda  boshlangan  va  kelajakda  daromad  olish 
imkoniyatiga  ega  bo'lgan  yangi  korxonalar  va  boshlang'ich  kompaniyalarga 
sarmoyalar  kiritish.  Bu  investitsiyalardan  olinadigan  daromadning  o'ta  xavfli  turi, 
chunki  u  innovatsion  biznesga,  o'xshashligi  bo'lmagan  loyihalarga  investitsiyalardir. 
Bundan  tashqari,  investor  investitsiya  platformasi  "otish"  yoki  qilmasligini  aniq 
bilmaydi.  Shu  bilan  birga,  biznes  asoslangan  g'oya  to'liq  amalga  oshirilsa  va 
iste'molchini  qiziqtiradigan  bo'lsa,  venchur  kapital  qo'yilmalar  juda  katta  daromad 
keltirishi mumkin. 
 Siz  har  qanday narsaga  –  moddiy narsalarga ham, o'zingizning ta'limingiz va 
sog'lig'ingizga  ham  mablag  'kiritishingiz  mumkin.  Investitsiyalarning  maqsadiga 
qarab, quyida tavsiflangan uchta turdagi investitsiyalar ajratiladi. 
To'g'ridan-to'g'ri  investitsiyalar.  Agar  investor  to'g'ridan-to'g'ri  moddiy 
ob'ektlarga  yoki  ishlab  chiqarishga  investitsiya  qilsa,  unda  bunday  investitsiyalar 
to'g'ridan-to'g'ri  investitsiyalar  deb  ataladi.  Bundan  tashqari,  biron  bir  sarmoyani 
oladigan kompaniya bo'lsa, investor o'zining ustav kapitalida o'z ulushini oladi. 
Moliyaviy bo'lmagan  investitsiyalar.  Siz  nafaqat  moddiy  timsolga  ega bo'lgan 
to'g'ridan-to'g'ri ob'ektga, balki qonuniy kuchga ega bo'lgan, apiori foyda keltiradigan 

---

13 
 
hujjatga  ham  mablag  'kiritishingiz  mumkin.  Moliyaviy  bo'lmagan  investitsiyalar 
qatoriga  litsenziyalar,  huquqlar,  uskunalar  va  boshqa  loyihalarga  investitsiyalar 
kiradi. 
Portfel  investitsiyalari.  Maqsadli  investitsiyalarning  oxirgi  turi  qimmatli 
qog'ozlarga  investitsiyalarni  o'z  ichiga  oladi.  Ular  har  qanday  kompaniyaning 
aktsiyalari  yoki  obligatsiyalarining  investitsiya  portfeli  bo'lib,  investorning  faol 
boshqaruvini  talab  qilmaydi,  u  shunchaki  pul  qo'yish  shartlarida  ko'zlangan  foyda 
oladi.  Qimmatbaho  qog'ozlarga  sarmoya  kiritish  juda  foydali  bo'lishi  mumkin  va 
hech  qanday  foyda  keltirmasligi  mumkin  –  investitsiyalarning  dastlabki  bosqichida 
bunday investitsiyalar istiqbollarini aniqlash juda muhimdir. 
Mulkchilik  shakli.  Investor  kim  ekanligi  va  investitsiya  qilingan  obyektga 
mablag’  kiritishiga  qarab  ular  investitsiyalar  turlarini  mulkka  qarab  ajratadilar. 
Davlat,  kompaniya,  jismoniy  shaxs,  boshqa  mamlakatning  vakili  tomonidan  amalga 
oshirilgan  investitsiyalar,  shuningdek,  bir  vaqtning  o'zida  bir  nechta  turli  xil 
investorlar bo'lgan taqdirda aralash turdagi alohida-alohida ajratiladi. 
Davlat  shakli.  Davlat  shaklida,  davlat  organi  yoki  mansabdor  shaxs  davlat 
g'aznasi mablag'lari hisobidan investor sifatida ishlaydi. Ham milliy korxonalar, ham 
tuzilmalar,  shuningdek  mahalliy  sarmoyadorlar  ushbu  shaklga  kiritilgan.  Davlat 
qayerga  sarmoya  kiritishi  mumkin?  Ko'plab  misollar  mavjud:  ma'lum  bir 
mintaqaning  ekologik  holatini  yaxshilashga  sarmoya  kiritishdan  tortib,  madaniyat 
homiyligiga va aholining ma'naviy rivojlanishiga qadar yo'llarni ta'mirlashgacha. 
Xususiy shakl. Bu yerda hamma narsa oddiy, agar biron bir investor biron bir 
joyda  shaxsiy  maqsadlar  uchun  investitsiya  qilsa,  unda  bizda  xususiy  investitsiya 
shakli mavjud. Ko'pincha xususiy sarmoyadorlar ularni ko'paytirish va faqat moddiy 
foyda  olish  uchun  sarmoya  kiritadilar.  Bu  holda  investitsiyalar  va  moliyaviy 
mablag'lardan faqat shaxsiy maqsadlarda foydalaniladi. 
Xorijiy  /  chet  ellik.  Ko'pincha,  boshqa  mamlakatning  investorlari,  fuqarolari, 
kompaniyalari  va  davlat  idoralari  harakat  qilishadi  -  dunyoning  turli  mintaqalarida 
biznesni  yuritish  uchun  har  xil  sharoitlar  mavjudligi  sababli  bu  amaliyot  juda  keng 
tarqalgan.  Agar  investor  o'z  mamlakatiga  qaraganda  katta  istiqbollarni  ko'rsa,  unga 
hech narsa chet el investitsiyalarini jalb qilishga xalaqit bermaydi. 
Investitsiya muddati. Sarmoya kiritishda, qoida tariqasida, depozit ishlaydigan 
muddat oldindan belgilanadi. Faqatgina istisnolar bu chayqovchilik kabi investitsiya 
turlari, masalan, xorijiy valyutani sotib olish va uni qayta sotish, bu qulay sharoitlarda 
amalga oshiriladi – b u yil, oy yoki 24 soat ma'lum bo'lmaydi. 
Uzoq muddatli. Maksimal foyda olish maqsadida, investor 5 yildan ortiq vaqt 
davomida  o'z  mablag'lari  bilan  xayrlashishi  mumkin.  Ushbu  turdagi  investitsiyalar 
uzoq  muddatli  deb  nomlanadi  va  odatda  eng  daromadli  investitsiyalar  hisoblanadi. 
Ko'pincha,  uzoq  muddatli  investitsiyalar  bu  qurilish  uchun  katta  sarmoyalar,  biror 
narsani rivojlantirish, yangi biznes sektorini rivojlantirish, bu juda foydali va kutishga 
loyiq bo'lishi kerak. 
O'rta muddatli. Agar investitsiya muddati 5 yildan kam bo'lishi aniqlansa, ular 
o'rta  muddatli  investitsiyalar  haqida  gapirishadi.  Qoidaga  ko'ra,  bunday  amal  qilish 
muddati  bo'lgan  investitsiya  fondi,  loyihasi  yoki  yo'nalishi  o'rtacha  daromadlilik 
ko'rsatkichiga ega. 
Qisqa  muddatli.  Sarmoyador  bo'lish  uchun,  5-10  yil  ichida  o'zlarining  qaytib 
kelishini  kutib,  mablag'laringizni  qaytarib  berishni  va  keksayguncha  foyda  olishni 

---

14 
 
kutishning hojati  yo'q. Bir yildan  oshmagan davrda daromad olishni  va'da qiladigan 
juda ko'p qisqa muddatli takliflar mavjud. Masalan, bank depozitlarini ham olaylik  - 
bankning  har  bir  mijozi olti oy  yoki  bir  yil  o'tgandan  keyin  depozit  bo'yicha  foizlar 
ko'rinishidagi  kichik  mukofot  bilan  mablag  'kiritishi  va  olishi  mumkin.  Shu  bilan 
birga,  agar  investitsiya  qilishdan  olingan  daromad  vaqti-vaqti  bilan  kelib  tursa, 
investitsiya  davri  uzoq  bo'lishi  mumkin  bo'lsa-da,  lekin  bunday  investitsiya  turi 
annuitet deb ataladi. 
Investitsiyalar 
xatarlarini 
zamonaviy 
tasniflash 
tajovuzkor, 
o'rtacha, 
konservativ  investitsiyalar  turlarini  o'z  ichiga oladi. Qoida  tariqasida, sarmoyadorlar 
turli  xatarlarga  ega  loyihalar  uchun  mablag'larni  taqsimlash  orqali  xatarlarni 
diversifikatsiyalashga murojaat qilishadi. 
Agressiv.  Investor  maksimal  foyda  olishni  xohlaydi  va  tavakkal  qilishdan 
qo'rqmaydi. U agressiv investitsiya modelini tanlaydi, unda eng qisqa, xavfli va eng 
foydali usul tanlanadi. 
Mo''tadil. Agar investor o'z pulini yo'qotishni istamasa, lekin ko'proq pul topish 
istagi  bo'lsa,  u  o'rta  pog'onani  -  eng  maqbul  nisbatda  ushbu  ikki  ko'rsatkichni  o'z 
ichiga olgan investitsiya ob'ekti tanlaydi. 
Konservativ.  Eng  ehtiyotkor  investorlar  mablag'larni  yo'qotish  xavfini 
kamaytiradigan  investitsiyalarning  konservativ  turlarini  tanlaydilar.  Bunday  holda, 
qoida  tariqasida,  uzoq  vaqt  davomida  siz  ozgina  foyda  olishingiz  mumkin,  ammo 
kapital to'liq xavfsizlikda. 
Bugungi  kunda  investitsiya  faoliyatini  tubdan  qayta  ko‘rib  chiqish  strategik 
ahamiyatga molik investitsiya dasturlarini ishlab chiqish hamda xorijiy investitsiyalar 
uchun  ishonchli  va  samarali  investitsion  loyihalarni  taqdim  etish,  investitsiya 
faoliyatini  ichki  manbalarini  to‘g‘ri  yo‘naltirish  va  bu  borada  investorlar  rolini 
yanada  oshirish  maqsadida  iqtisodiy  adabiyotlarda  portfel  investitsiyalar  investor 
tomonidan  sotib  olingan  aksiyalarning  firma  ustidan  nazorat  va  ta’sir  doirasi 
belgilariga  ko‘ra  tasniflanishiga  alohida  e’tibor  qaratilib  kelinmoqda.  Bizning 
fikrimizcha,  bu  juda  muhim  tarmoq  bo‘lib  hisoblanadi.  Bunda  investitsiyalar 
quyidagi 
belgilariga 
ko‘ra 
tasniflangan: 
qo‘yilma 
ob’ektlariga 
ko‘ra; 
investitsiyalashda  qatnashish  harakteriga  qarab;  investitsiyalash  muddatiga  ko‘ra; 
mulkchilik shakllari bo‘yicha; hududiy belgisi bo‘yicha (1.2-rasm). 
Ushbu  investitsiyalarning  salkam  70  foizi  ishlab  chiqarish  sohalarini  barpo 
etishga,  jumladan,  38  foizga  yaqini  asbob-uskuna  va  ilg‘or  texnologiyalar  sotib 
olishga  yo‘naltirilmoqda.  Shu  o‘rinda  aytish  joizki,  rus  iqtisodiy  adabiyotlarida
9
 
portfel  (aksiya,  obligatsiya  va  boshqa  turdagi  qimmatli  qog‘ozlarga,  shuningdek, 
boshqa  korxonalarning  aktivlariga  yo‘naltirilgan  investitsiyalar)  va  real  (faoliyat 
ko‘rsatayotgan  korxonalarni  ta’mirlash  va  texnik  qayta  qurollantirish,  kengaytirish, 
yangi  korxonalar  barpo  etishga  yo‘naltirilgan  investitsiyalar)  investitsiyalar 
farqlanadi.  Bunday  sharoitda  investor-korxona  mablag‘  kirita  turib,  o‘zining  ishlab 
chiqarish  kapitalini,  ya’ni  asosiy  ishlab  chiqarish  fondlari  va  uning  faoliyati  uchun 
zarur  bo‘lgan  aylanma  mablag‘larni  ko‘paytiradi  (oshiradi).  Portfel  investitsiyalar 
amalga  oshirilganda  investor  o‘zining  moliyaviy  kapitalini,  ya’ni  qimmatli 
qog‘ozlardan olinadigan daromad-dividendini ko‘paytiradi. 
 
 
9
 Bocharev V.V. Metodi finansirovaniya investitsionnoy deyatelnosti predpriyatiy.  – M.: Finansi i statistika, 1998. – s. 
6-7. Sergeev I.V., Veretennikova I.I. Organizatsiya i finansirovaniye investitsiy. – M.: Finansi i statistika, 2001. – s. 6.
 

---

15