Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

 
1  –  savol  bayoni.
  Xalqaro  iqtisodiy  integratsiya  uzoq  davom  etadigan  koʻp 
bosqichli  jarayon  boʻlib,  turli  shakllarda  yuz  beradi.  Birinchi  bosqichda  turli 
mamlakatlar oʻrtasida erkin savdo-sotiq olib boriladigan, bojxona toʻlovlari, eksport 
kvotalari  bekor  qilingan  erkin  savdo  zonalari  tashkil  etiladi.  Natijada  davlatlararo 
tovar ayirboshlashda integratsiyalashuv yuz beradi. 
Ikkinchi bosqichda erkin iqtisodiy zonalar shakllanib, bu yerda ham bir necha 
mamlakatlar  birlashadi.  Bu  bosqichda  integratsion  aloqalar  savdo-sotiq  bilan 
cheklanmasdan  sanoat, bank,  sugʻurta  ishi  va  texnologiya  sohasida  ham  yuz  beradi. 
Bu  zonalar  ochiq  iqtisodiy  hududlar  hisoblanadi,  iqtisodiy  aloqalar  erkin  va  koʻp 
qirrali boʻlib, barcha iqtisodiyot subyektlari imtiyozlarga ega boʻladilar. 
Uchinchi bosqichda umumiy bozor shakllanadi. Umumiy bozorni tashkil etgan 
mamlakatlarning milliy bozorlari bir-biri uchun ochiq boʻladi, amalda milliy bozorlar 
birlashib, mamlakatlararo umumiy bozor vujudga keladi. Bu bozorda barcha tovarlar 
erkin,  hech  bir  cheklovlarsiz  koʻchib  yuradi.  Ish  kuchi,  kapital  va  tovarlar  bir 
mamlakatdan boshqasiga oʻtadi, qaysi mamlakatda resursni ishlatish qulay boʻlsa, u 
shu  yerga  borib  joylasha  oladi. Umumiy  bozorda  iqtisodiy  chegaralar  amalda  bekor 
qilinadi,  bojxona  toʻlovlari,  eksport  kvotalari,  tovar  sifatiga  talab  minimal  darajaga 
keltiriladi. Umumiy bozor dastlab 1957-yildan Yevropada shakllangan. 
Toʻrtinchi  bosqichda  iqtisodiy  va  valyuta  ittifoqi  doirasida  integratsiya  yuz 
beradi.  Bu  yerda  integratsion  aloqalar  savdo-sotiq  va  ishlab  chiqarish  bilan 
cheklanmay,  moliya,  pul  muomalasi  va  bank  tizimiga  ham  kirib  boradi.  Yevropa 
Ittifoqiga  kirgan  15  mamlakatdan  12  tasida  2000—2001  yillarda  umumiy  pul  — 
yevro  muomalaga  kiritildi,  milliy  pullar  muomaladan  asta-sekin  chiqarildi,  yagona 
soliq  tizimi  joriy  etildi,  milliy  byudjetlar  saqlangan  holda  yagona,  umumiy  byudjet 
ham tuziladigan boʻldi. 
21-asr  boshlaridagi  integratsiyaning  eng  yuqori  shakli  boʻlgan  iqtisodiy  va 
valyuta  ittifoqi  mamlakatlar  iqtisodiyotini  yuksak  darajada  birlashtiradi,  iqtisodiy 
umumiylikka  ustuvorlik  beradi,  ammo  ayrim  mamlakatlar  mustaqilligini  maʼlum 
darajada cheklaydi. 
 Iqtisodiy  integratsiya  –  turli  korxona  va  tarmoqlarning,  shuningdek, 
mamlakatlarning  ishlab  chiqarish  sohasida  bir-biriga  yaqinlashuvi,  ular  oʻrtasida 
uzviy iqtisodiy  aloqalar oʻnatilishi,  mamlakatlararo  yagona  umumiy  xoʻjalikning 
shakllanishi jarayoni.  Iqtisodiy integratsiya butun bir mamlakatlar milliy xoʻjaliklari 
darajasida,  shuningdek,  korxonalar,  firmalar,  kompaniyalar,  korporatsiyalar 

---

63 
 
darajasida  ham  kuzatiladi.  Iqtisodiy  integratsiya  ishlab  chiqarish  texnologik 
aloqalarning  kengayishi  va  chuqurlashuvida,  resurslardan  hamkorlikda  foydalanish, 
kapitallarni  birlashtirishda  hamda  iqtisodiy  faoliyatni  amalga  oshirish  jarayonida 
birbiriga  qulay  sharoitlarni  yaratishda,  oʻzaro  toʻsiklarni  olib  tashlashda  namoyon 
boʻladi.  Iqtisodiy  integratsiya  asosida  mehnat  taqsimoti  yotadi.  Mehnat  taqsimoti 
tufayli  ayrim  mahsulotlar  emas,  balki  detallar  ham  ixtisoslashgan  korxona  va 
tarmoqlarda  ishlab  chiqariladi.  Shu  tariqa  korxona  va  tarmoqlar  oʻzaro  yaqin  va 
muntazam  iqtisodiy  aloqa  bogʻlaydi.  Avvalo,  korxonalar  oʻrtasida  iqtisodiy 
integratsiya  yuz  beradi  va  ularning  birlashmasi  vujudga  keladi,  soʻngra  iqtisodiy 
integratsiya tarmoqlararo miqyosda yuz berib, yirik i.ch. majmualari paydo boʻladi. 
Bir  tarmoq  doirasida  gorizontal  integratsiya,  tarmoqlararo  esa  vertikal  iqtisodiy 
integratsiya  yuz  beradi.  Vertikal  iqtisodiy  integratsiyaga  agrosanoat  majmui  misol 
boʻladi,  u  qishloq  xo’jaligi,  oziq-ovqat,  qishloq  xo’jaligi  mashinasozligi,  kimyo 
sanoati  va  boshqalarni oʻz  ichiga oladi. Mehnat  taqsimoti  xalqaro  miqyosda  amalga 
oshishi  bilan  xoʻjalik  hayoti  baynalmilallashadi,  moddiy  mahsulot  yaratishda  turli 
mamlakatlarda  korxona  va  tarmoklar  qatnasha  boradi,  binobarin,  mamlakatlararo 
iqtisodiy  integratsiya  yuzaga  keladi,  buning  natijasida  mamlakatlar  iqtisodiyotida 
ixtisoslashish  yuz  beradi  va  mamlakatlar  bir-birlariga  mahsulotlar  va  xizmatlar 
yetkazib beradi. Shu sababli hozirgi davrda xalqaro iqtisodiy integratsiya eng yuqori 
darajadagi va yetakchi integratsiya koʻrinishi hisoblanadi. Hozirgi kunda integratsion 
jarayonlar  to‘g‘risida  mutaxassislar  orasida  yagona  qarashlar  konsepsiyasi  mavjud 
emas.  
Bir  guruh  iqtisodchi olimlar  integratsiyani  jahon  mamlakatlari  o‘rtasida  yangi 
tovarlar oqimini shakllantirish orqali "resurslar cheklanganligi" muammosini bartaraf 
etish  yo‘li  deb  talqin  etishsa  bu  orqali  jahon  mamlakatlarida  nisbatan  serharajat 
tovarlar  ishlab  chiqarishga  chek  qo‘yilib,  texnologik  ayirboshlashni  kengaytirish 
imkoniyatini  beradi,  ya’ni,  NIOKRga  harajatlarni  kamaytirish  imkonini  beradi, 
boshqa  bir  guruh  olimlar  integratsiyani  talab  etuvchi  dastlabki  turtki  sifatida 
noiqtisodiy  omillarni  ilgari  suradi.  Masalan,  mamlakat  mudofaa  qobiliyatini 
mustahkamlash  va  boshqalar.  Uchinchi  bir  guruh  iqtisodchilar  esa  integratsiya  bu 
ishlab  chiqarishni  barqaror  o‘sishi,  ijtimoiy-iqtisodiy  va  siyosiy  barqarorlik  kabi 
maqsadlarga  yengilroq  va  tezroq  erishish  imkoniyatini  beradi  deb  hisoblashadi. 
Xullas,  u  yoki  bu  nazariy  yondashuvlarni  umumlashtirgan  holda  shuni  qayd  etib 
o‘tishimiz  mumkinki,  integratsiya  –  bu  hududiy  miqyosda  sifat  jihatdan  yangi 
iqtisodiy  muhitni  yaratish  yo‘li  orqali  milliy  xo‘jalik  komplekslarining  o‘zaro 
yaqinlashishi va bir-biriga kirib borishi jarayonidir.
 
Jahon  iqtisodiyoti  va  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar  tizimida  integratsion 
jarayonlar  asosan  ikki  ko‘rinishda  (mikro  –  transmilliy  korporatsiyalarning  tashkil 
etilishi  orqali,  makro  –  iqtisodiy  siyosatni  davlatlararo  muvofiqlashtirish  siyosati 
orqali) amalga oshiriladi. 
Mikro  miqyosdagi  integratsion  jarayonlar  bir-biriga  hududiy  jihatdan  yaqin 
joylashgan  mamlakatlarning  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  kapitallarini  o‘zaro 
ta’sir  doirasi  orqali  amalga  oshiriladi.  Ya’ni,  ushbu  davlatlar  o‘rtasida  integratsion 
jarayonlar  iqtisodiy  bitimlar  tizimining  shakllanishi,  kichik  shahobchalar,  sho‘’ba 
korxonalar  tashkil  etilishi  orqali  yuz  beradi.  Tashkil  topgan  korxona  va  firmalar 
o‘rtasidagi  o‘zaro  iqtisodiy  aloqalarning  tez  rivojlanishi  tovar  almashuvini,  xizmat 
sohalarini, kapital va ishchi kuchining mamlakatlararo erkin harakatini ta’minlashga, 

---

64 
 
ijtimoiy  –  iqtisodiy  va  ilmiy-texnologik,  tashqi  iqtisodiy  va  mudofaa,  moliyaviy  va 
valyuta  sohasida  yagona  siyosatni  o‘tkazish  zaruriyati  tug‘iladi.  Yagona  valyuta  va 
moliyaviy fondlar, infratuzilmalar va umumiy davlatlararo boshqaruv organlariga ega 
bo‘lgan iqtisodiy majmualar yaratiladi. Iqtisodiyot globallashuvini rivojlantirishni ilk 
bosqichida  sayyoramizning  barcha  qit’alarida  integratsion  jarayonlarning  turli 
shakllarini ko‘rishimiz mumkin.  
Xo‘jalik hayotida integratsiyalashuv jarayonlari kundan – kunga chuqurlashib 
bormoqda.  Integratsiyalashuv  jarayonlari  jahon  iqtisodiyoti  va  xalqaro  iqtisodiy 
munosabatlar  tizimida  xalqaro  savdo  sohasidan  tortib  ilmiy  –  axborot,  tovar 
ayiraboshlashgacha bo‘lgan turli ko‘rinishlarini bir-biriga qo‘shilib borishini nazarda 
tutadi. Jahon xo‘jaligida globallashuvi sharoitida iqtisodiy integratsion jarayonlarning 
asosida bir qator ob’ektiv omillar yotadi (5.1 – rasm).