Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

J
a
h
o
n
 x
o‘
ja
li
gi
ni
 i
nteg
ra
ts
io
n
 
ja
ra
yo
n
lari
n
i 
ob’
ekti
v 
o
m
il
la
ri
 
Xo‘jalik xayotining yanada baynalminallashuvi 
Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi 
Umumjahon ahamiyatiga ega bo‘lgan ilmiy-texnika inqilobi 
Milliy iqtisodiyotda ochiqlik darajasini kuchchayishi va boshqalar 

---

65 
 
chiqarish  sohasini  sifat  jihatidan  yangi  bosqichga  olib  chiqishda  muhim  rol 
o‘ynamoqda.  ITI  tashqi  iqtisodiy  aloqalarning  ijtimoiy  takror  ishlab  chiqarishdagi 
rolini  oshishini  ta’minlovchi  muhim  omildir.  Xullas,  ITIning  rivojlanishi  u  yoki  bu 
mamlakatda alohida bir ajralgan holda to‘laqonli rivojlanib bora olmaydi. 
Jahon xo‘jaligida mamlakatlarning iqtisodiy aloqalarga yanada chuqurroq kirib 
borishida  milliy  davlatlar  iqtisodiyotining  ochiqlik  darajasi  muhim  rol  o‘ynamoqda. 
Turli  mamlakatlarga  tegishli  firmalarning  kooperatsiyalashuvi  natijasida  ishlab 
chiqarish  va  investitsiyalar  sohasida  yirik  xalqaro  muammolar  kelib  chiqmoqda. 
Milliy davlatlarda ochiq iqtisodiyotning shakllanishida eksportga yo‘naltirilgan ishlab 
chiqarishini  rag‘batlantirish  ishlari    bo‘yicha  olib  borilayotgan  tashqi  iqtisodiy 
strategiyasi  muhim  ahamiyat  kasb  etmoqda.  Bunda,  albatta  xorijiy  mamlakatlardan 
kapital va ilmiy - texnologiyalar, malakali kadrlarning kirib kelishiga imkon beruvchi 
xuquqiy asoslarni yaratilishi ham katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Jahon  iqtisodiyotida  hozirgi  kunda  20  dan  ortiq  xalqaro  iqtisodiy  integratsion 
birlashmalar  (uyushmalar)  mavjud.  Jahon  xo‘jaligining  yalpi  ichki  mahsulotida 
(YAIM)  tovar  aylanmaning  2/3  qismi  va  investitsiyalarning  asosiy  qismi  ana  shu 
birlashmalar  ulushiga  to‘g‘ri  keladi.  Bunda  biz  xalqaro  iqtisodiy  integratsion 
markazlar  ichida  uchtasini  (G‘arbiy  Yevropa,  Shimoliy  Amerika,  Osiyo  -  Tinch 
okeani  mintaqasi  kabi  integratsion  markazlarni)  alohida  ajratib  ko‘rsatishimiz 
mumkin.  Jahon  iqtisodiyotida  50  -  yillardan  so‘ng  G‘arbiy  Yevropada  ikkita  yirik 
integratsion  guruhni  -  Yevropa  Iqtisodiy  Hamjamiyati  (YEIH)  va  Yevropa  Erkin 
Savdo  Assotsiatsiyasini  (YEESA)  vujudga    kelishi  natijasida  integratsion  jarayonlar 
ushbu  mintaqada  katta  tezlikda  rivojlanib  bordi.    90  –  yillarning    o‘rtalariga  kelib 
YEIH    (1995  yildan  boshlab  Yevropa  Ittifoqi  (YEI)  deb  atala  boshlandi)  davlatlari 
tashkiloti  deyarli YEESAni  tugashiga  sabab  bo‘ldi  (YEESA o‘z  tarkibida  Islandiya, 
Lixtenshteyn,  Norvegiya  va  Shvesariya  davlatlarini  saqlab  qoldi  xalos).  Jahon 
iqtisodiyotida YEESA o‘zining faoliyatida bojxona ittifoqini (BI)  yaratishdan nariga 
o‘tmadi,    uning  tuzilmasi  millatlararo  yirik  zamonaviy  tashkilotlar  va  uyushmalar 
bilan  mustahkamlanmadi
28
.  1990  yilda  YEI  va  YEESAga  a’zo  davlatlar  Yevropa 
iqtisodiy  makonini  yaratish  to‘g‘risida  kelishib  olishdi.  Ushbu  makon  doirasida 
YEESAsi  a’zolarining  ishlab  chiqaruvchilari  YEI  a’zolari  kompaniyalari  bilan  bir 
qatorda 
preferensial
 (imtiyoz, rag‘batlantirish) bojxona rejimidan foydalanishdi. 
Sharqiy  Yevropada  sobiq  sotsialistik  rejali  davlatlardagi  demokratik  qayta 
qurishlar  1949  yillardan  beri  mavjud  bo‘lib  kelgan  O‘zaro  Iqtisodiy  Yordam 
Kengashining  (O‘IYOK)  tarqalib ketishiga  sabab  bo‘ldi.  Sharqiy Yevropa  davlatlari 
o‘zlarining  iqtisodiy  yo‘nalishlarini  G‘arbiy  Yevropa  bozorlariga  qaratib,  yangi 
birlashmalarni  tashkil  etishga  intilmoqda.  Aytish  joizki,  1992  yilda  erkin  savdo 
to‘g‘risida Markaziy Yevropa kelishuvi imzolanib, unga Vengriya, Polsha, Chexiya 
va Slovakiya a’zo bo‘lib kirdi. Sobiq SSSR tarkibida bo‘lgan respublikalar (Rossiya, 
Ukraina, Belorus, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston) esa 1991-1993 
yillarda  Mustaqil  Davlatlar  Hamdo‘stligi  (MDH)  doirasida  Iqtisodiy  Ittifoqni  
shakllantirdi
29
.  
Jahon  iqtisodiyoti  va  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar  tizimida  ahamiyati 
jihatidan  ikkinchi  o‘rinda  turuvchi  yirik  xalqaro  iqtisodiy  integratsion  markaz 
 
28
  Tojiyev  R.R.  Jahon  iqtisodiyotida  mintaqaviy  integratsiya  shakllarining  qiyosiy  tahlili.  “Iqtisodiyot  va  innovatsion 
texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2016 yil 
29
 O‘sha yerda 

---

66 
 
Shimoliy  Amerika  hududi  hisoblanadi.  Ushbu  hududda  1994  yilning  1  yanvaridan 
Shimoliy  Amerika  Erkin  Savdo  Assotsiatsiyasi  (NAFTA  tashkiloti)  kuchga  kirdi. 
Ushbu  mintaqaviy  tashkilot  o‘z  tarkibiga  AQSH,  Kanada  va  Meksika  davlatlarini 
birlashtirgan.  NAFTA  davlatlari  kelishuvida  asosan  tovar  va  xizmatlar  savdosida 
cheklashlarni  olib  tashlash,  savdo-iqtisodiy  munosabatlarda  ro‘y  berib  turgan 
kelishmovchiliklarni  hal  etish  mexanizmlarini  ishlab  chiqish,  bir-biriga  nisbatan 
investitsion  muhitni  erkinlashtirish  masalalari  nazarda  tutilgan.  NAFTAning  YEIga 
nisbatan  o‘ziga  xos  rivojlanish  xususiyati  integratsion  jarayonlarning  simmetrik 
emasligidir.  Kanada  va  Meksika  davlatlari  integratsiyalashuv  jarayonida  AQShga 
o‘zaro iqtisodiy bog‘liqdir. 
Jahon  iqtisodiyoti  va  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar  tizimida  uchunchi 
integratsion  markaz  Osiyo  Tinch  okeani  mintaqasi  hisoblanadi.  Ushbu  markaz 
boshqa  iqtisodiy  integratsion  markazlarga  nisbatan  hududi,  aholisi  va  resurslarining 
miqdori  bo‘yicha  ancha  ustundir.  Biroq,  integratsiyalashuv  yo‘lida  Osiyo  –  Tinch 
okeani  mintaqasida  juda  ko‘p  to‘siqlar  (iqtisodiy  rivojlanish  darajasidagi  keskin 
tafovutlar,  etnik  va  madaniy  farqlar,  siyosiy  davolar,  hududiy  to‘qnashuvlar  va 
boshqalar)  mavjud.  Osiyo-Tinch  okeani  mintaqasida  bir  necha  yirik  subhududiy 
iqtisodiy  guruhlar  Janubi-Sharqiy  Osiyo  davlatlari  Assotsiatsiyasi  ASEAN,  Janubiy 
Xitoy  forumi,  Avstraliya  va  Yangi  Zelandiya  erkin  savdo  hududi,  Shanxay  guruhi 
davlatlari  xalqaro  iqtisodiy  uyushmasi  va  boshqalar  mavjud  bo‘lib,  ular  okean 
sohillarida  joylashgan  davlatlarning  umumiy  tashkilotlarini  shakllanishiga  xalaqit 
bermoqda. 
Osiyo  Tinch  okeani  mintaqasi  davlatlarining  iqtisodiy  hamkorligi  tashkiloti 
1989  yilda  tashkil  topdi.  Ushbu  tashkilot  turli  darajada  iqtisodiy  rivojlangan  va 
xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar  tizimida  turli  mavqeilarga  ega  bo‘lgan  20  dan  ortiq 
davlatni  o‘z  tarkibiga  birlashtirgan.  1995  yilda  bu  tashkilotning  Osaka  shahrida 
ma’qullagan harakat Dasturi 2010-2020 yillargacha savdo va investitsiyalashni Jahon 
savdo  tashkiloti  (JST)  standart  talablariga  muvofiq  erkinlashtirishga  yo‘naltirilgan. 
Xullas,  hozirgi  kunda  ushbu  integratsion  guruh  rivojlanish  yo‘lining  eng  yuqori 
cho‘qqisida turibdi. Muvofiqlashtiruvchi hujjatlar ushbu tashkilotda mavjud bo‘lsada, 
unga  a’zo  mamlakatlar  bojxona  tariflari,  transport  va  boshqa  sohalardagi 
muammolarni hal etish uchun ko‘p tadbiriy ishlarni amalga oshirishlari lozim. 
Jahon  iqtisodiyotiga  integratsiyalashuvni  belgilovchi  omillar.  Birlashish 
jarayonlari  barqaror  iqtisodiy  o‘zaro  aloqalarning  o‘sishi  jarayonini  (birinchi 
navbatda  xalqaro  mehnat  taqsimoti  asosidagi)  hamda  ishlab  chiqarishning  milliy 
xo‘jalik  doirasidan  chiqishini  taqozo  etadi.  Birlashish  jarayonining  rivojlanishida 
transmilliy korporatsiyalar (TMK) faol ravishda xizmat ko‘rsatmoqdalar. 
Integratsion  jarayonlarning  o‘sishiga  sabab  bo‘luvchi  boshqa  omillar  xalqaro 
mehnat  taqsimoti  tuzilishining  chuqurroq  siljib  borishidir  (birinchi  navbatda,  ilmiy-
texnika  tarraqqiyoti  ta’sirida).  “Xalqaro  mehnat  taqsimoti”  atamasi,  bir  tarafdan, 
odatdagidek, 
millatlararo 
ishlab 
chiqarish 
majburiyatlariga 
ko‘ra,  ayrim 
mamlakatlarning  belgilangan  turdagi  mahsulotni  chiqarishga  ixtisoslashishini, 
taqsimlash  jarayonini  nazarda  tutadi.  Boshqa  tarafdan  esa,  ishlab  chiqarish 
majburiyatlari rejali tarzda ichkarida va firmalar o‘rtasida taqsim qilinadi. Ichki soha 
ixtisosligi keng ko‘lam topmoqda. 
Ilmiy-texnik  tarraqqiyotning  hozirgi  bosqichi  integratsion  jarayonlarni  turli 
mamlakatlarda  ITT  tarqalishi  notekis  bo‘lgan  taqdirda  ham  bozorni,  ham  ishlab 

---

67 
 
chiqarishni  sifatli  yangi  darajaga  olib  kelmoqda,  turli  mamlakatlarda  ITT  mustaqil 
omil  bo‘lib,  hozirgi  zamon  ijtimoiy  ishlab  chiqarishidagi  tashqi  iqtisodiy  aloqalarda 
katta  rol  o‘ynaydi.  U  yoki  bu  mamlakatdagi  fan  va  texnikaning  rivojlanish 
muvaffaqiyatlarini  davlatlararo  aloqalarsiz  tasavvur  qilib  bo‘lmaydi.  Turli 
mamlakatlarning  firmalari  o‘rtasida  kooperatsiya  asosida  tashkil  etilishning  shiddat 
bilan  rivojlanishi  ulkan  xalqaro  ishlab  chiqarish-investitsiya  komplekslarini  barpo 
etishga  olib  keladi,  bularni  tashkil  etishga  ko‘pincha  TNK  boshchilik  qiladi.  Ular 
uchun  firma  ichidagi  mehnat  taqsimoti  milliy  chegaradan  chiqib,  xalqaro  miqyosga 
aylangan.  Xuddi  shu  asosda  ochiq  milliy  iqtisodiyot  darajasi  oshadi.  Ochiq 
iqtisodiyot  mamlakatlarning  xo‘jaliklararo  aloqalariga  to‘la  kirib  borishi  asosida 
shakllanadi.  Rivojlangan  mamlakatlarda  ochiq  iqtisodiyotni  barpo  etishda 
mamlakatlarning tashqi iqtisodiy strategiyasi katta rol o‘ynagan holda, eksport ishlab 
chiqarishni  rag‘batlantiradi,  kooperatsiyalarning  chet  el  firmalari  bilan  ishlashiga 
ko‘maklashadi va huquqiy asos tashkil etib, chetdan mablag‘, texnologiya, malakali 
kadrlar kirib kelishiga yo‘l ochib beradi.