Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

7.2 - jadval 
Xalqaro kapitalning funksional bo‘linishi
 
Guruhlar
 
Quyi guruhlar
 
Kapital harakati
 
TTXI 
Xorijda 
Rezident va norezident o‘rtasida uzoq muddatli o‘zaro 
iqtisodiy manfaatning vujudga kelishiga olib keluvchi 
kapital harakati 
Mamlakat ichida 
 
46
 Швандар К. В. Прямые иностранные инвестиции в странах BRIC. //Банковское дело, №02, 2008.С. 46-47. 
47
  Мельянцев  В.  Экономический  рост  Китая  и  Индии:  динамика,  пропорции  и  последствия.  //Мировая 
экономика и международные отношения, №9, 2007. С. 19-20.
 
48
 Ивасенко А. Г., Никонова Я. И. Иостранные инвестиции. -М.: КНОРУС, 2011. С. 184. 

---

116 
 
Portfel 
investitsiyalar 
Aktivlar 
Qimmatli  qog‘ozlar  oldi-sotdisi  bilan  bog‘liq  kapital 
harakati 
Aktivlar 
Boshqa 
investitsiyalar 
Aktivlar 
Davlatlararo  kreditlar  va  bank  depozitlari  bilan 
bog‘liq kapital harakati 
Passivlar 
Zahira aktivlar 
Monetar oltin 
To‘lov  balansi  qoldig‘ini  qoplash  uchun  foydalanish 
mumkin bo‘lgan aktivlar bilan bog‘liq kapital harakati 
Qarz  olishning  maxsus 
qoidasi (SDR) 
XVFning 
zahira 
pozitsiyasi 
Xorijiy valyuta 
 
 
Jahon  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi  ta’sirida  2008-yilda  2007-yilga  nisbatan 
TTXIni  jalb  etish  va chetga  chiqarish  hajmi  jahon bo‘yicha    tegishlicha  14,2  va 3,1 
foizga  qisqargan.  Ushbu  ko‘rsatkich  rivojlangan  mamlakatlarda  ham  salbiy 
tendensiyaga  ega  bo‘lib,  mutanosib  ravishda  29,2  va  16,7  foizni  tashkil  etgan
49
.  Bu 
davrda  rivojlanayotgan  va  o‘tish  iqtisodiyoti  mamlakatlarida  TTXI  ni  jalb  etish  va 
olib chiqish hajmi o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. 
 
Xalqaro  kapitallar  harakatidagi  jiddiy  o‘zgarishlar  AQSH  dagi  ipoteka  krediti 
inqirozi  ta’sirida  moliya  bozorlaridagi  shart-sharoitlarning  yomonlashuvi  va 
inflyatsiya  ehtimolining  kuchayishiga  olib  keldi
50
.  AQSH,  Buyuk  Britaniya, 
Yaponiya,  Germaniya,  Fransiya  kabi  mamlakatlar  xalqaro  bozordagi  asosiy 
investorlar  bo‘lib,  TTXI  taklifini  shakllantiradigan  mamlakatlar  hisoblanadilar. 
Shunga  qaramasdan  oxirgi  yillarda  rivojlangan  mamlakatlarning  TTXIning  global 
oqimidagi  ulushi  qisqarib  bormoqda.  Jumladan,1980-2016  yillarda  xorijga 
chiqarilgan jami TTXIning 92,7foiz, jalb etilayotgan TXI ning 87,6 foiz rivojlangan 
mamlakatlar  hissasiga  to‘g‘ri  kelgan  bo‘lsa,  bu  ko‘rsatkich  2016  yilga  kelib  mos 
ravishda 61,3 va 41,5 foizni tashkil etdi
51
. 
Tahlillar  ko‘rsatishicha,  rivojlanayotgan  mamlakatlar  iqtisodiyoti  AQSH  va 
Yevropabank  tizimi  bilan  bevosita  uzviy  bog‘lanmaganligi  bois  inqirozdan  jiddiy 
zarar  ko‘rmadi.  Rivojlanayotgan  mamlakatlar  va  o‘tish  iqtisodiyoti  mamlakatlari  ilk 
marotaba  TTXI  global  oqimining  yarmidan  ortigini  jalb  etishdi.  Ushbu 
mamlakatlardan  TTXI  olib  chiqish  ilk  marotaba  rekord  hajmga  yetdi  va  ularning 
aksariyat qismi Janub mamlakatlariga yo‘naltirilmoqda
52
. Jahon iqtisodiyotida 2010-
yildan  rivojlanayotgan  mamlakatlar  TTXIlarni  jalb  qilish  hajmining  yarmidan 
ortig‘ini o‘zlashtirdilar. TMKlar esa bu mamlakatlarda loyihalarni investitsiyalash va 
mahsulot bozorlarini o‘zgartirishda faol qatnashmoqdalar. Rivojlanayotgan va o‘tish 
iqtisodiyoti  mamlakatlari  ilk  bor  2010-yilda  global  TTXI  oqimining  yarmidan 
ortig‘ini  o‘zlashtirdilar
53
.  Shuningdek,  agar  xorijiy  investitsiyalarni  qabul  qiluvchi 
mamlakat  qonunchiligi  milliy  investorlar  uchun  salbiy  tomonga  o‘zgarsa,  odatda, 
 
49
 Андрианов А. Ю., Валдайцев С. В., Воробьев П. В. Инвестиции: учебник. - М.: Проспект, 2007. С.563. 
50
 World Investment Report 2016: Investing in a Low-carbon Economy. UNCTAD,- New York and Geneva, 2016
 
51
 World Investment Report 2014: Investing in the SDGs: An Action Plan. UNCTAD,  - New York and Geneva, 2014. 
p. 264. 
52
 World Economic Outlook: October 2001. IMF, 2001. 
53
  World Economic Outlook: September 2003. IMF, 2003 

---

117 
 
xorijiy  investitsiyali  korxonalar  uchun  bu  o‘zgarishlar  bo‘yicha  muddati 
kechiktirilishi ko‘zda tutiladi
54
.  
Kichik biznesning mamlakat iqtisodiy salohiyati va imkoniyatlaridan samarali 
foydalanishi  uchun  qulay  zamin  yaratuvchi  xususiyati  –  ishlab  chiqarishni  tabiiy  va 
moddiy resurslarni eng kam jalb etgan va tejamli foydalangan holda tashkil eta  olish 
qobiliyatidir. Shu bilan birga, kichik biznesda tadbirkorlik g’oyalari, muammolarning 
echimiga innovatsion yondoshuvlar juda tezlik bilan amaliyotga tatbiq etiladi. Kichik 
biznes  va  xususiy  tadbirkorlikda  yuqori  samaradorlikni  ta’minlovchi  asosiy 
motivatsiya  –  bu  tadbirkorlik  sub’ektlarining  o’z  daromadlarini  oshirish,  ularning 
moddiy va moliyaviy resurslari, munosib mutaxassislik, kasb-kor, ma’lumot darajasi 
va  boshqa  jihatlari  bilan  aniqlanuvchi  jamiyatdagi  o’rta  mulkdorlar  qatlamiga 
mansubligini  belgilab  beruvchitegishli  mavqega  erishish  hisoblanadi.  Hududlarning 
ichki iqtisodiy salohiyatini ro’yobga chiqarish, undan samarali foydalanishda kichik 
biznes imkoniyatlarini qo’llash tizimli tarzda amalga oshirilishi lozim. Bunda asosiy 
e’tibor  hududdagi  muammolarni  hal  etishda  kichik  biznesning  kengroq  ishtirokini 
ta’minlash  imkoniyatini  beruvchi  ishlab  chiqarish  tizimini  diversifikatsiyalashga 
qaratilishi  lozim.  Globallashuv  jarayonlarining  chuqurlashuvi  hamda  xalqaro 
raqobatning  kuchayib  borishi  sharoitida  milliy  iqtisodiyotning  raqobatbardoshligini 
ta’minlash  tarkibiy  o’zgartirish  jarayonlarini  taqozo  etadi.  Bu  borada  kichik 
biznesdan  hududlar  iqtisodiyotidagi  tarkibiy  o’zgarishlarning  manbai  sifatida 
foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizda iqtisodiyotni boshqarishni 
tubdan qayta qurish mulkka egalik qilishni yangi shakllarini tashkil etish va xususiy 
mulkka  ustunlik  berish  maqsadida  o’tkazilgan  iqtisodiy  islohatlar  o’z  samarasini 
ko’rsatdi  va  bugungi  kunda  iqtisodiy  islohotlar  tobora  chuqurlashib,  kengayib 
bormoqda va mulkchilikni barcha turlarining tarmoq  – sohalarida tovar mahsulotlari 
ishlab  chiqarish,  xizmat  ko’rsatish  hamda  shu  bajarish  doirasida  raqobatbardjshlik 
jarayonlari tobora jadallashib, iqtisodiy samaradorlik taminlanmoqda.