Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

2.3. Инглиз тилида результатив тузилмаларнинг семантик хусусиятлари

Ҳар бир тилдаги грамматик тадқиқотлар марказида воқеа-ҳодисаларнинг тил бирлиги сифатида ифодаланишини ва гап доирасида иштирок этадиган бирликларнинг ўзаро боғланишини таъминлаш туради. Ушбу грамматик таҳлил турлари тилшунослик тарихида кўплаб атамалар билан маълум: грамматик муносабатлар, синтактик функциялар, фреймларнинг субкатегоризацияси, аргумент таркибли тузилмалар, аргумент боғлиқлик ва бошқалар. Грамматиканинг ҳар бир бўлимига тегишли асосий масалалардан бири бу ўша тил доирасида ҳамда бошқа тиллар кесимида ўхшашлик ва фарқли томонларнинг тўғри муносабатини танлаш саналади. Эга, кесим, тўлдирувчилар, одатда, соф грамматик муносабатлар сифатида формал категорияларга киритилади. Аммо мазкур категорияларнинг ўзаро муносабатга кириши орқали воқеа-ҳодисаларни ифодалаш жараёнида улкан семантик фарқланиш юзага келади. Бундан ташқари, тиллар кесимида таққосланадиган бўлса, нафақат улардаги синтактик вазифалар, балки формал кўрсаткичлар ифодалайдиган маъно кўлами ҳам фарқ қилади. Хусусан, инглиз тилида кесим ва мураккаб тўлдирувчи ўзига хос тузилмаларни ташкил қилади. Мазкур тузилмалар семантик нуқтаи назардан результатив ва каузатив маъноларни ифодалаш учун қўлланилади. Мазкур маънолар инглиз тилида ўзига хос категориялар сифатида ҳам талқин этилади. Жумладан, каузативлик ҳам результативлик мураккаб, кенг қамровли категориялар сифатида кўплаб ифодаланиш усулларига эга. Шунингдек, улар ташқи олам объектларига бўлган муносабатларни ҳам акс эттиради. Ушбу муносабатларда онгда мавжуд бўлган сабаб, натижа каби тушунчалар ётади. Бевосита каузативлик категорияси доирасида каузаллик тушунчаси ҳам мавжуд бўлиб, улар бажарадиган муносабатларни фарқлаш талаб этилади. Бизнинг тадқиқотимиз каузативлик ва каузалликка қаратилмаганлиги боис мазкур муносабатларга тўхталмаймиз. Результативлик ва каузативликнинг бир-бирига яқин тузилмаларда воқеланиши сабаб улардаги структуравий ва семантик фарқланишлар таҳлил этилади.
Результатив тузилмалар иккиламчи предикацияда юзага келадиган семантик хусусият саналади. Хусусан, америкалик тилшунос С. Ротштейн иккиламчи результатив предикатларни асосий предикат ифодаловчи воқеага алоқадорлиги нуқтаи назаридан аспектуал ҳодиса турига киритади (S.Rothstein;2006, 209-233). Муаллифнинг таъкидлашича, иккиламчи предикатлар тасвирий ва результатив семантик хусусиятларига эга. У улар ўртасидаги фарқни белгилаш мақсадида қуйидаги мисолларни келтиради:
a. John drove the car drunk.
b. John painted the house red (S.Rothstein; 2006, 209-233).
Келтирилган (a) мисол тасвирий предикацияга эга. Бунда “Жон машинани маст ҳолда бошқарди” маъноси мавжуд бўлиб, воқеа кечими тўғрисидаги маълумотни ўзида сақлаган. Ушбу гапдаги результативлик сифатдош II шаклидаги drunk иккиламчи предикатида ифодаланган. Мазмунан “Жон машина рулига ўтиришидан олдин маст ҳолатга келган.” Аммо ўзбек тили таржимасида результатив ифода кўзга ташланмайди. Кейинги (b) мисолда “Жон уйни қизил рангга бўяганлиги ва бунинг оқибатида уй қизил ранг ҳолатига келганлиги” борасидаги маълумот қайд этилган. Бу, шубҳасиз, бажарилган ҳаракатнинг натижасини ифодалаган. Шунинг учун ҳам мазкур мисол результатив предикация сифатида баҳоланади. Бу каби фикрларни (D. Dowty, 1991), (J. Carrier, J.H. Randall; 1992) ишларида ҳам учратиш мумкин.
Иккиламчи предикацияда ифодаланадиган результатив ва тасвирий маъноларни бевосита ажратиш ёки бир хил тузилма сифатида қабул қилиш борасида ҳам кўплаб инглиз тилшунос олимлари (S.Wechsler, 1997, B.Levin, Rappaport Hovav; 1999, 2001.Дж.Э. Миллер, 1997) ўртасида баҳс олиб борилган. Уларнинг фикрича, иккиламчи предикат воситасиз тўлдирувчи фаоллигини чеклайди. Шунинг учун ҳам мазкур тузилмаларни семантик хусусиятларига кўра тасвирий ва результатив типларга ажратишнинг ҳожати йўқ, деган хулосага келишади. Фикримизча, воситасиз тўлдирувчи ва иккиламчи предикат бирикмаси инглиз тилига хос бирикма бўлганлиги сабаб уларни махсус тузилма сифатида қабул қилиш мақсадга мувофиқдир. Бундай талқин қилиш орқали уларнинг семантик хусусиятларини ёритиш мумкин. Муаллифларнинг қуйидаги мисолларига эътибор қаратамиз: