Ўзбекистoн республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

5.Фикрни 
ёзма 
баён қилишга 
(ёзма 
нутққа) 
ўргатувчи 
машқлар
.Ёзма нутққа ўргатувчи машқлар баён, ҳикоя, тасвир, иншо, хат 
ёзиш каби шаклларда ташкил қилинади. Аввал тингланган, ўқилган, ёд 
олинган жумлалар ёки матнни ёзма баён қилиш бундай машқларнинг 
асосини ташкил қилади. Улар қуйидаги кетма-кетликда ташкил қилинади:
1.Ўқилган ёки тингланган матнни таянч сўзларга қараб ва қарамасдан 
қисқартириб ёзиш;
2.Матн мазмунига мос ҳолда уни бошқа сўзлар билан ёзиш;
3.Зарур нутқ намуналарини танлаб, матн мазмунини қисмларга ажратиб 
ёзиш;
4.Ўқилган ёки тингланган матн мазмунига таяниб баён, хат, мақола 
ёзиш; 
5. Юқори синфларда муайян мавзу буйича ўз фикрини ёзма ифодалаб, 
иншо ёзиш. 
Синфлар бўйича бундай машқлар қуйидаги кетма-кетликда ташкил 
қилинади: 
Бошлагич босқичларда
:
1.Намунага қараб воқеа ёки ҳодисани тасвирлаб ёзиш;
2.Ўрни алмаштирилиб юборилган гаплардан мантиқли матн тузиб ёзиш; 
3.Матнга режа тузиб, мазмунини ёзиш;
4.Маъно ташувчи сўзларга таяниб матн мазмунини ёзиш;
5.Матнни кенгайтириш ва қисқартириш. 
7-8 синфларда:
1.Намунага қараб воқеа ёки ҳодисани тасвирлаб ёзиш;
2.Ўқилган ёки эшитилган(ўрганилган) матн мазмунини режа тузиб 
ёзиш;
3.Режага биноан ҳикоя ёки баён ёзиш;
4.Воқеа ёки ҳодисани бошқа шахс тилидан ҳикоя қилиб ёзиш;
5.Диалогни монологга айлантириб ёзиш; 6 . Деворий газетага мақола 
ёзиш; 
Юқори босқичларда
:
1.Матн мазмунини ёзиш; 2.Матнга аннотация ёзиш; 3.Матн 
персонажларига характеристика ёзиш. 

---

86 
Ёзма нутққа ўргатишда чет эллик дўстга почта ёки интернет орқали хат 
ёзиш амали кенг қўлланилади. Хат оғзаки нутқ жараёнида ўзлаштирилган 
мавзулар доирасида ёзма фикр баёни бўлиб, ўқувчилар намунага қараб 
лексик бирликларни танлайдилар, ўзи, мактаби, оиласи, шаҳри (қишлоғи), 
ватани ҳақида хат ёзиб , уни тўғри расмийлаштиришга ўрганадилар. Бу 
ўринда ёзувга хос муомила сўзлар, табриклар, миннатдорчилик билдириш, 
хат якуни, унинг ёзилган куни, манзилгоҳни ёзиш сингари жиҳатларига 
алоҳида эътибор берилади.
Ёзма нутққа ўргатишда ҳар бир синфда ўқувчиларнинг кўникма ва 
малакаларининг шаклланиш даражасига қараб ёзишга, ёзма нутқни 
ўстиришга йўналтирилган машқларнинг ҳусусий тартиби белгиланади. 
Ёзма ишларни текширишда хатолар тўғриланмайди, балки кўрсатилади. 
Остига чизиб қўйиладиган бу хатоларни ўқувчиларнинг ўзлари мустақил 
равишда онгли тўғрилашлари лозим. Бу иш хатолар устида ишлаш сифатида 
синфда , ёки ўйда бажарилиши мумкин. Одатда хатолар устида ишлашда 
хато ёзилган сўзларни тўғрилаб, бир нача бор ёзиш талаб қилинади. Ёзма 
ишларни текширишда асосий эътибор ёзма нутқнинг тўғрилигига, фикрни 
тўғри баён қилинганига ва ахборот ҳажмига қаратилади. Бунда бошланғич 
босқичларда 5-6 гап, юқори босқичларда 10-12 гапли баёнлар ёзиш меъёри 
қабул қилинган. Кейинги синфларда гаплар миқдори чегараланмайди. Ёзма 
ишларни текширишда қуйидаги баҳолаш мезонлари белгиланган: бошланғич 
босқичларда 20 та сўзли диктантда иккитагача хатога –«аъло», 3-6 тагача 
хатога- «яхши», 7-9 тагача хатога- «қониқарли» баҳо қўйилади.бқори 
босқичларда 100 сўзли ва ундан ортиқ диктантлар ва баёнлар ўтказиш тавсия 
қилинади. Бунда 86-100 фоиз тўғри ёзилган ишларга- «аъло», 71-85 фоизга- 
«яхши», 56-70 фоизга -«қониқарли» баҳо қўйилади.