Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

3. Мирзо Улуғбек расадхонаси. Тарихдан маълумки Мирзо Улуғбек 
1409 йилда тахтга келиб шаҳарни янада ободонлаштиргани Мовароуннаҳрнинг 
илмий ва маданий маркази бўлиб қолишини таъминлади. У математика, 

---

23 
астрономия фанининг энг илғор олимларини Самарқандга чорлади, расадхона 
қуришга фармон берди. 1424-1428 йиллар мобайнида Самарқанднинг 
шимолида Обираҳмат ариғи бўйидаги Кўҳак тепалиги бағрида жаҳонга машҳур 
расадхона қурилди. Бунгача фалакиётни кузатув илмий ишлари 1417-1420 
йилларда қурилган (ҳозирги Регистон майдонидаги) Улуғбек мадрасасида олиб 
борилган. 
Расадхона цилиндр шаклида уч қаватли, баландлиги 30м.дан иборат 
улкан бино бўлиб, унда радиуси 41 м ли гигант квадрант бўлган. Квадрантнинг 
жанубий қисми ер остида жойлашган бўлиб, қолган қисми шимол томонда ер 
сатҳидан 30 м баланд бўлган.
Мирзо Улуғбекнинг вафотидан кейин унинг илмий ишлари бир неча вақт 
давом этиб, кейинчалик расадхона вайронага айланган. Ҳатто расадхонанинг 
жойини аниқлашни имкони мушкул масала эди. 1908 йилда Самарқандлик 
ўлкашунос олим, археолог В.Л Вяткин (халқ орасида Воси ака номини олган) 
Самарқандлик олим Абу Саъид Маҳзум билан ҳамкорликда Бобур Мирзонинг 
«Бобурнома» ва Абу Тоҳир хожанинг «Самария» номли тарихий асари ҳамда 
вақфнома хужжатидаги маълумотларга асосланиб, расадхонанинг жойлашган 
жойини аниқлашга мувофиқ бўлдилар. 1908-1909 йилларда қазиш ишлари олиб 
борилди, бу эса бутун дунё олимларининг диққат-эътиборини ўзига жалб этди. 
Қояни ўйиб қилинган чуқурликда мармардан ясалган иккита параллел ёй, 
меридиан радиуси 41 м га тенг бўлган жуда катта квадрат (қурилма)нинг бир 
бўлаги топилди. 1946-1948 йилларда Ўзбекистон Фанлар академияси Тарих ва 
археология институтининг экспедицияси қазиш ишларини ниҳоясига етказди. 
Бобур Мирзонинг ёзишича, расадхона уч Ошиёнлик бино бўлиб, тўгарак 
шаклида бўлган, бинонинг деворлари сирли кошинлар билан қопланган. 
Абдураззоқ Самарқандий бу нодир обиданинг ички қисмини шундай 
тасвирлайди: «Бинонинг ички қисми жаҳонда тенги йўқ ранг – баранг нақшлар 
билан безатилиб, девор ва шифтларида осмон градус (даражалари), дақиқалари, 
ҳатто сонияларигача ҳисобланиб, етти сайёра ҳамда «ҳаракатсиз» (собита) 
юлдузлар, шунингдек, ер курраси, етти иқлим, тоғу саҳролар ва дарё-ю 
денгизлар ҳамда уммонларгача тасвирланган». Расадхона 1424-1428 йилларда 
қурилганлиги ҳақида Абу Тохир хожанинг «Самария» китобида ҳам аниқ 
маълумотлар берилган. 1417 йилда Мирзо Улуғбек фалакиётшуносларни 
чорлаб астрономик жадвал тузиш ва расадхона қуриш ҳақидаги режаларни 
муҳокама қилади. 
Кузатувлар шу йили бошланиб, 30 йилдан сўнг яъни 1447 йилда тугайди. 
Барча сайёраларнинг қуёш атрофида айланиши кузатилади. Бу даврга келиб 
«Зижи» асари ҳам ёзиб тугатилади. Расадхонада баъзи кузатувларни оддий кўз 
билан ҳам яъни асбобларсиз ўтказиш имкони бўлган. Расадхона квадрантнинг 
диаметри 80 м, унинг ёйни узунлиги эса 63 м бўлган. Бу Шарқдаги мавжуд 
асбоблардан энг йириги бўлган, Беруний ҳам улкан диаметрли квадранти (15 
тирсаклилиги) ҳақида маълумот берган. 

---

24 
11-расм. Мирзо Улуғбек расадхонаси 
 
Қурилишга ўз даврининг машҳур олимлари - астроном, математик, 
меъморлар жумладан, Қозизода Румий, Ғиёсиддин Жамшид ва Али Қушчилар 
жалб қилинган. Мирзо Улуғбек вафотидан сўнг расадхона Муҳаммад Али 
Қушчи ва Мирам Чалабий раҳбарлигида яна бир неча ўн йиллар фаолият олиб 
борган. 1994 йил Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти 
И.Каримовнинг фармонига биноан Мирзо Улуғбек таваллудининг 600 йиллиги 
муносабати билан Республикамизда «Мирзо Улуғбек» йили деб элон қилинди. 
Бинонинг 
сейсмик 
талабларга 
жавоб 
бермаслиги 
ҳисобга 
олиниб 
Президентимиз ташаббуси ва раҳбарлигида 2010 йил музей биноси янги 
кўринишида қад кўтарди.