Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

2. Меҳнат унумдорлигини оширишнинг ижтимоий-иқтисодий 
моҳияти 
Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти шароитида меҳнат 
унумдорлигини муттасил равишда ошириб бориш ўта муҳим аҳамиятга эга 
бўлиб, меҳнат унумдорлигини ошиши аҳоли турмуш даражасини 
яхшиланишига ва иш ҳақи миқдорларини ошириш имкониятларини 
кенгайтиради. 

---

134 
Меҳнат унумдорлиги қанчалик юқори бўлса, иш сифати зарур 
даражада бўлгани ҳолда, меҳнат харажатлари қанчалик кам бўлса, меҳнат 
самарадорлиги шунчалик юқори бўлади. Тадбиркор корхона эгаси учун 
вақт бирлиги ичида қандай ишлаб чиқариш даражасига эришилгани эмас, 
шу билан бирга у қандай меҳнат харажатлари билан таъмин этилгани ҳам 
муҳимдир. Меҳнат харажатлари ходимлар сони ва меҳнатга тўланган ҳақ 
харажатлари билан ўлчанади. Униси ҳам, буниси ҳам иш вақти билан 
ўлчаниши мумкин. Шунинг учун ҳам меҳнат самарадорлигини таҳлил 
қилганда вақт бирлиги ичида сарфланган меҳнат харажатлари ҳам, шу 
билан бирга унинг тузилиши ҳисобга олинган ҳолда ҳам қараб чиқилади. 
Меҳнат унумдорлигини ҳисоблашда қуйидагиларни таъминлаш 
имконини берадиган услубиёт идеал ҳисобланиши мумкин: 

корхона ишининг ижтимоий қадриятлар билан боғлиқлиги; 

ходимга рағбатлантирувчи таъсир кўрсатиш: 

меҳнат унумдорлигининг умумий ва хусусий кўрсаткичлари бир 
ўлчов билан ўлчаниши мумкинлиги; 

меҳнат миқдори билан сифати ўртасидаги боғлиқлик. 
Ҳар қандай маҳсулот, буюм, хизматда жонли ва буюмлашган меҳнат 
жамланган бўлади. Бундай жами меҳнат туфайли моддий бойликлар 
яратилади.
Жамият ишлаб чиқарувчи кучлари ривожланиб борган сари жонли 
меҳнат моддийлашган меҳнатнинг тобора кўпроқ массасини қамраб олади. 
Натижада жами меҳнатда моддийлашган меҳнатнинг улуши кўпайиб 
борган сари жонли меҳнатнинг улуши камайиб боради. Бу меҳнат 
унумдорлиги ошганлигининг асосий белгисидир. Ишлаб чиқаришнинг 
такомиллашиб бориши ва фан-техника тараққиёти меҳнат унумдорлиги 
ошишининг асосий шартларидир. Янги технологик жараёнлар, 
материаллар ва автоматлаштириш воситаларининг жорий этилиши 
меҳнатни механизациялаш даражасининг ортишига олиб келади. Бу 
кўрсаткични қуйидаги формула билан ифодалаш мумкин: