Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

Меҳнатга муносабат – мураккаб ижтимоий ҳодиса бўлиб, уч 
элемент бирлиги: меҳнат муомаласи сабаблари ва йўналишлари; реал 
ёки ҳақиқий меҳнат муомаласи; ходимларнинг меҳнат фаолиятига 
оғзаки баҳо беришидан иборатдир. 
Биринчи (сабаб) элемент ходим меҳнат фаолиятида асосланадиган 
(амал қиладиган) меҳнат сабаблари ва йўл-йўриқлари билан боғлиқдир. 
Улар меҳнат муомаласининг ундовчилари, меҳнат хатти-ҳаракатлари ва 
амалларини, биргаликда эса сабаблар ўзагини ҳосил қилади.
Иккинчи элемент ходимларнинг меҳнат фаоллигидан иборат бўлиб, 
муомаланинг шундай шакллари, чунончи, ишлаб чиқариш меъёрини 

---

161 
бажариш 
даражаси; 
бажарилаётган 
иш 
сифати; 
интизомлилик; 
ташаббускорлик; техникавий ижодда қатнашиш; кўп станокли хизмат 
кўрсатиш; илғор иш усулларини эгаллаш; хом ашё ва материаллар, ёқилғи, 
электр қуввати ва ҳоказоларни тежаб-тергаб сарфлашда намоён бўлади.
Учинчи (баҳо бериш) элементи ходимларнинг субъектив 
кечинмаларидан иборат. У уларнинг бажариладиган иши билан боғлиқ 
ички ҳолатини акс эттиради. Ҳар қандай фаолият меҳнат субъектининг 
ўзига баҳо беришича, нотўлиқ ва нотугал бўлади.
Меҳнатга муносабатни шакллантиришда сабабни асослаш муҳим 
бўлиб, муайян меҳнат муомаласини шарт қилиб қўяди. Сабабни асослаш 
ходим ўзининг меҳнат муомаласида амал қиладиган меҳнат сабаблари ва 
йўл-йўриқларида ифодаланади. Ходим меҳнат муомаласи жараёнида 
меҳнатга баҳо беради. Меҳнатга баҳо бериш ходимнинг ички ҳолати 
бўлиб, у унинг меҳнат фаолияти билан, атрофдаги вазиятдан (меҳнат 
шароити, унга ҳақ тўлаш, меҳнатни нормалаш ва ҳоказолардан) қаноат 
ҳосил қилиш билан вужудга келади. У ходимнинг меҳнатга қўядиган 
талаблари, унинг сабаблари ва йўл-йўриқлари ўртасидаги мувофиқликка, 
меҳнат фаолияти, муайян ишлаб чиқариш шароитига боғлиқ бўлади.
Меҳнатга муносабат мақсадини ўрганиш – унинг шаклланиш ва 
бошқариш механизмини аниқлашдир. Бу ишда анча аҳамиятли жиҳатлар 
меҳнатга муносабатни шакллантирувчи омилларни ўрганиш, ходимнинг 
ишлаб чиқариш кўрсаткичларига таъсир кўрсатишини белиглашдир. 
Меҳнат жараёнида ходимнинг муомаласига, унинг меҳнатга муносабатини 
шакллантиришга кўпгина омиллар таъсир кўрсатади. Улар меҳнат сарфини 
кўпайтиради ёки камайтиради, меҳнат кишиларнинг ўз билим ва 
тажрибаларидан, ақлий ва жисмоний имкониятларидан оқилона 
фойдаланишга ундайди.