Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази

6.3. Ер юзаси радиация балансини ўлчаш 
Ер юзаси радиация балансини ўлчаш балан ўлчагич ѐрдамида амалга 
оширилади. Бу нисбий асбобнинг ишлаш принципи юқорида кўриб чиқилган 
актинометр ва пиронометрларнинг принципи каби. 
Янишевский термоэлектрик баланс ўлчагичи. Баланс ўлчагичнинг 
қабул қилувчи қисми вазифасини ташқи юзаси қорайтирилган иккита юпқа 
мис пластинка 1 бажаради (6.6-расм). Пластинкалар дастали диск шаклидаги 
думалоқ гардиш 2 ичига ўрнатилган. Бу ерда пластинкаларнинг бири 
юқорига, иккинчиси пастга қаратиб жойлаштирилган. Пластинкалар орасида
10 та махсус термобатарея ўрнатилган. Ҳар бир батарея мис парчаси бўлиб, 
изоляция қоплами билан қопланган. Унинг устига константан лента ўралган. 
Константан лента ҳар ўрами ярмининг бир бўлаги кумуш билан қопланган, 
кумуш қопламининг боши ва охири термокавшар бўлиб хизмат қилади. 
Ҳамма батареялар ўзаро кетма-кетликда уланган. Биринчи ва охирги 
батареяларнинг симлари асбоб дастаги 3 ичидан ташқарига чиқарилган. 
Баланс ўлчагичнинг қабул қилувчи қисми гардиш 7 билан биргаликда икки 
табақали қопқоқ билан беркитилади. Баланс ўлчагични ўрнатиш учун унинг 
комплектида икки ошиқ-мошиқли даста мавжуд.

---

94 
Асбоб дастаси охирида резбали втулка бор. У балансўлчагични катта 
ошиқ-мошиққа бураб қотириш учун хизмат қилади. Кичик ошиқ-мошиқ 
асбобни тўғри радиациядан ҳимояловчи соя экранини ўрнатишга хизмат 
қилади. Баланс ўлчагич қатъий горизонтал ўрнатилади, кейин ГСА-1 
типидаги гальвонометрга уланади. Баланс ўлчагичнинг сезгирлиги шамол 
тезлиги ортиши билан камаяди (чунки қабул қилувчи қисм юзаси шиша 
қопқоқ билан ҳимояланмаган), шунинг учун ўлчаш вақтида шамол тезлиги 
бўйича ҳам кузатув олиб бориш лозим.
6.6-расм. Термоэлектрик баланс ўлчагич: а – умумий кўриниши; б – схемаси 
Кундузги вақтда юқоридаги пластинкага қуйидаги радиацион оқимлар 
етиб келади (6.6.б-расм): ялпи қуѐш радиацияси Q=S

+D; атмосфера 
учрашма нурланиши E
a
, пластинкадан унинг ўзининг нурланиши E
в
. 
Пастки пластинкага эса қуйидаги радиация оқимлари етиб келади. Ер 
юзасидан қайтган радиация R; ер юзасининг хусусий нурланиши Е
з
; 
пластинкадан унинг ўининг хусусий нурланиши Е
н
. 
Гальванометр 
стрелкасининг 
силжиши 
N 
устки 
ва 
остки 
пластинкаларга келаѐтган “тоза” радиациялар фарқига пропорционал бўлади.
(Q +E
a
–E
в
)–(R +Е
з
–Е
н
) =aФ
v
(N – N
0
),
(6.6) 
бу ерда a – асбобнинг ўтказувчи кўпайтмаси, Ф
v
– шамол тезлигини ҳисобга 
олувчи тузатма-кўпайтма. Баланс ўлчагич кўрсаткичи ушбу тезликда шу 
қийматга кўпайтирилади. Бунда баланс ўлчаничнинг кўрсаткичи штиль 
ҳолатидагига келтирилади. 
Устки E
в
ва Е
н
пластинкалар нурланишини бир хил деб ҳисоблаш 
мумкин, унда (6.6) ифода қуйидаги кўринишга эга бўлади: 
Q + E
a
 – R
k
 – E
a
 =Q – R –(E
3
 – E
a
) = aФ
v
(N – N
0
).
(6.7) 
Чунки Е
з
–E
a
эффектив нурланиш Е
эф
ни билдиради. Унда

---

95 
Q – R
k
 – Е
эф
= aФ
v
 (N –N
0
) = В
(6.8) 
(6.8) формула ер юзаси радиация баланси В ни ифодалайди. 
Ялпи радиация ва атмосферанин учрашма нурланиши ер юзасига 
иссиқлик келишини ҳосил қилади, қайтган радиация ва ер юзасининг 
хусусий нурланиши иссиқлик сарфини ҳосил қилади. 
Радиация баланси мусбат, манфий ва ноль бўлиши мумкин. Q ва R 
нолга тенг бўлган тунги вақтда фақат эффектив нурланиш кузатилади. 
Кундузи узун тўлқинли радиация баланси ўлчанмайди, бироқ уни ҳисоблаш 
орқали топиш мумкин. 
B
д
 =B – (1
 
– А)Q = – E
эф
 , яъни B
д
 = – E
эф
(6.9)
 
Изоҳ: барча актинометрик асбоблар махсус актинометрик тиргакка
(устунга) ўрнатилади.