Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги олий таълимнинг

Хоторн тажрибаси натижалари.
Хоторн тажрибалари берган 
ахборот хажми кўпгина мухим илмий кашфиётлар килишга имкон 
берди. Лекин, уларнинг кўп сонлилиги туфайли биз улар хақида 
батафсил гапириб бериш имкониятимиз йўқ. Асосий кашфиётлар 
хулқ – атвор омиллари ахамияти, рахбарлар билан ўзаро 
муносабатлари ва Хоторн самараси эди.
Хоторн самараси
– бу тажрибага бўлган қизиқиш ёки қуйидаги 

---

162 
масалага бўлган юқори эътибор шартлари хаддан ташқари яхши 
натижага олиб келади. Тажриба иштирокчилари хақиқатда тажриба 
натижасида қатнашаётган ишчиларгина ишларни анча қаттиқ олиб 
боришган. 
Ҳозирда олимлар хулққа таъсир этувчи омилларни ўрганиб, 
Хоторн самараси хақида яхши билишади ва ўзларининг дастурларини 
уни четлаб ўтиш шаклида тузишади. Аммо, олимлар тажриба 
охирида Хоторн самараси мавжудлигини хали хам кузатиб боришади. 
Мисол учун, кўпчилик компаниялар янги махсулотини ишлаб 
чиқаришдан аввал улар бозор тартибини холисона ўрганишади. Яъни 
улар бозор синовларини утказиш вақтида кўпроқ харакат қилишади. 
Натижада янги махсулот ишлаб чиқаришга қўйилгандан сўнг синов 
вақтида кузатилган бозорнинг қизиқиш даражасига эришилмаслик 
мумкин, чунки сотишга эндиликда кўп эътибор берилмайди. Худди 
шундай тарзда рахбарлар ва бўйсунувчилар орасида ўзаро шахсий 
хамда мансаб муносабатларини шакиллантиришга йўналтирилган 
янги дастур кўпинча бошланишида муваффақиятли бўлади. Лекин, 
маълум бир вақт ўртасида раҳбарлар ўзларининг аввалги одатларига 
қайта олмаганликларидан норози бўлишади, чунки улар бошқа ёрдам 
олишмайди ва юқори эътиборда бўлишмайди.
Хоторн самараси шубхасиз ишлаб чиқариш кучига таъсир 
кўрсатувчи яккаю-ягона омил эмас. Олимлар фикрига кўра. назорат 
шакли ишлаб чиқаришни оширувчи омил сифатида мухимдир. 
Тажриба ўтказиш жараёнида ишчилар одатда камроқ назорат 
қилинган. Кўпгина амалиётдаги усталар назорат шаклларига 
нисбатан олганда яхшироқ натижа беради, чунки уста назоратида 
бўлган тажриба иштирокчилари ўз мажбуриятларини яна хам 
яхшироқ бажаришади.
Бу мавзуни мухокама қилиб Блю ва Нейлар қуйидагини 
айтишди: “Кейинги сўровлар қизларнинг ўз ишига муносабатини 
белгиловчи омиллар қаттиқ ва хаддан ташқари назоратнинг 
бўлмаслиги энг асосий хақиқат (омил) эканлигини кўрсатди. Бошқа 
сўзлар билан айтганда, дам олиш танаффуслари, бепул тушлик, яна 
хам қисқа иш хафтаси, юқорироқ иш хақлари, қизлар учун бевосита 
назорат йўқлиги ҳам катта ахамият касб этади”. 
Назорат сифати ва тури бошқарувчиларнинг рахбарият 
сиёсатига қизиқиши ортиб, ишлаб чиқариш кучларига қаттиқ таъсир 
кўрсатиши мумкин. Бундан ташқари. Хоторн тажрибасини 
ўтказганлар билан хозирги кундаги олимлар хулосалари мос 

---

163 
келмайди. Ундан ташқари, хеч ким одамлар ўзлари хақидаги 
тушунчалари, ишлари ва ташкилотлари хақидаги тушунчалар Хоторн 
тажрибасининг бевосита натижаси эканлиги бугунги кундаги 
рахбарларнинг билим ва катта таъсир ўтказилиши рад этолмайди.
Хоторн тажрибасининг асоси ўша давр илмий бошқарув 
назариясидан келиб чиқар эди. Худди шундай Тейлор ва Гилберт 
каби олимлар жисмоний омилларнинг ишлаб чиқариш кучларига 
таъсир даражасини топишни хохлашди. Кейинчалик Мейо қилган 
буюк кашфиёт “ижтимоий ва рухий омиллари” Хоторн тажрибасидан 
(кўра) жисмоний омилларга кўра ишлаб чиқариш кучларига яна хам 
кучлироқ таъсир кўрсатади. Содда қилиб айнганда, Мейо ижтимоий 
ўзаро муносабатларнинг янги кўринишларини тажриба натижасида 
қайд этди. Режалаштирилмаган ва назорат қилинмаган рахбарият 
айнан ижтимоий муносабатларни қайта кўришга ва ишлаб чиқариш 
кучи ўзгаришига асосий сабаб бўлди.