Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги олий таълимнинг

13.4. Гурухлар ва уларнинг ахамиятлари 
Инсон ўзи кабилар билан ўзаро алоқада бўлишга харакат 
қилади, чунки бундай алоқалардан завқланса керак. Бизнинг кучимиз 
бошқа одамлар билан алоқадорликда бўлишга фаол изланади. 
Кўпгина холларда бизнинг бошқалар билан муносабатларимиз қисқа 
муддатли ва ахамиятсиз бўлади. Аммо, агарда икки ёки ундан ортиқ 
кишилар бир-бирлари билан (узоқ) етарлича кўп вақт яқин бўлсалар, 
улар аста секин бир бирларини мавжудлигини ва руҳий яқинлигини 
тан ола бошлайдилар. Бунга кетадиган вақт ва англаш даражаси 
инсонларнинг ўзаро алоқада бўлиши ва мухитга боғлиқдир. Балким, 
бундай англашувнинг натижаси омага доим бир хил. Улар хақида 
бошқалар нимани ўйлаш ва улардан бошқалар нимани кутиши 
тушунчаси одамлар (хулқи) ўзларининг қандайдир йўсинда хулқ 
атворларини ўзгартиришга мажбурлайди. Бу билан улар ижтимоий 
муносабатларнинг мавжудлигини тасдиқлайди. Бу жараён содир 
бўлганда одамларнинг бехосдан йиғилиши гурухга айланади.

---

157 
Бизнинг хар биримиз бир вақтнинг ўзида кўпгина турли –туман 
гурухларга тегишли бўламиз. Буз- турли оилавий гурухларнинг 
аъзоси: ўзимизнинг бевосита оиламиз, буви ва бувалар оиласи, узоқ 
опа-укаларимиз, турмуш ўртоғимиз ва бошқалар. Кўпгина одамлар 
бир неча ўртоқлик гурухларга мансуб бўладилар. Баъзи гуруҳлар 
қисқа муддатли бўлиб, уларнинг мақсади оддий бўлади. Мақсадга 
эришилганда (эса) ёки гуруҳ аъзолари унга бўлган қизиқишларини 
йўқотса гурух таркиби кетади. Мисолдан бундай гурухларга бирга 
имтихон тайёрланишга йиқиладиган бир неча талаба бўлиши мумкин 
бошқа гурухлар эса бир неча йил давомида фаолият юрғизиб ўзининг 
аъзолариги қаттиқ таъсир кўратиб келишлари мумкин. Мисол учун 
бундай гуруҳларга мактаб ўқувчилари уюшмалари бўлиши мумкин. 
Бу боб ўзининг сарловхасида “гуруҳ” сўзи бўлса-да, биз гуруҳ 
хақида етарли кўп вақт сарифладик. Марвин Шоу фикрига биноан, 
гуруҳ – бу икки ёки ундан ортиқ шахслар бўлиб, бир-бирлари билан 
таъсир кўрсатишиб бир вақтни ўзида хар бир шахс бошқа 
шахсларнинг таъсири остида бўлади.
Расмий ва норасмий гуруҳлар.
 
Шоу фикридан келиб чиқиб хар 
қандай ташкилот бир неча гурухлардан ташкил топади деб 
ҳисобласак бўлади. Раҳбарият ишчи кучини гаризонтал (бўлимлар) ва 
вертикал (бошқарув даражаси) бўйича ажратганда ўзининг хоҳишига 
кўра гуруҳлар ташкил этади. Харбий денгиз флоти ёки “Экосан” 
компанияси каби йирик ташкилотларнинг кўп сонли бўлимларини 
хар бирида ўнлаб бошқарув савиялари бўлиши мумкин. Корхонадаги 
ишлаб чиқаришни яна ҳам кичик бўлимчалари (йиғиш бўяш, ясаш) 
бўлиши мумкин. Буларни ўз навбатида яна бўлиш мумкин. Масалан, 
механик ишлов бериш билан шуғулланувчи ишлаб чиқаариш 
жамоасини уч турли ўн-ўн олти кишилик жамоаларга бўлиш мумкин. 
Шу йўсинда йирик ташкилот юзлаб ёки ҳаттоки минглаб кичик 
гуруҳлардн ташкил топиши мумкин.
Бу гуруҳлар 
раҳбарият ҳоҳиши
асосида ташкил этилган ишлаб 
чиқариш 
расмий гуруҳлари
дейилади. Улар қанчалик кичик бўлмасин 
бу- расмий ташкилотларнинг асосий ташкилот олдидаги биринчи 
вазифаси аниқ авзифа бажариш ёки муайян тушунча ва мақсадга 
етишишдир. Ташкилотда асосан уч турдаги расмий гурухлар мавжуд: 
раҳбарлар гуруҳи, тшлаб чиқариш гуруҳи ва қўмиталар.
Раҳбарлар гуруҳи
раҳбар ва унинг бевосита бўйсунувчилари 
(ўринбосарлардан)дан ташкил топади. Компаниянинг президенти ва 
катта вице президентлар оддий буюруқ берувчи гурухни ташкил 

---

158 
этади. Чакана савдо дўкони раҳбари ва унинг тутрли бўлим 
мудирлари ёки аллақандай бўлим мудири ва унинг сотувчилари 
худди шундай гуруҳни ташкил этади. Лекин сотувчилар буюруқ 
берувчи 
гурухга 
кирмайди, 
чунки 
улар 
унга 
бевосита 
бўйсунишмайди. Яна мисол қилиб авиалайнердаги буюруқ берувчи 
гуруҳ деб қўмондонни, иккинчи учувчи ва бош мухандисни айтиб 
ўтишимиз мумкин.
Расмий гуруҳларнинг иккинчи тури бу – (иш) – 
ишчи (мақсадли) 
гуруҳи
. У асосан яккаю ягона масала устида бирга ишловчи 
шахслардан ташкил топади. Уларнинг умумий рахбари бўлса-да, улар 
буюруқ берувчи гурухдан фарқи шундаки, улар режалаштириш ва 
мехнат қилишда анча мустақилдир. Ишчи (мақсадли) гурухлари 
“Хьюлетт - Паккард”, “Шэкли корпорейшн”, “Моторола”, “Тексас 
Инструментс” ва “Женерал Моторс” таркибга эгадирлар. “Тексас 
Инструментс” компанияси ишчиларининг учдан икки қисмидан 
кўпроғи (90 минг кишидан зиёдроқ) мақсадли гурух аъзолари 
ҳисобланишади. Компаниянинг умумий самарадорлигини ошириш 
мақсадида улар ўзининг бюжетига 15 % ли қўшимча ҳақ олиши 
мумкин. Шу компаниянинг рахбарияти мақсадли гуруҳ раҳбарлари ва 
ишчилари ўртасида тўсиқларини бузади деб хисоблашади. Бундан 
ташқари ишчиларга ишлаб чиқариш муаммолари ҳақида ўйлаш ва 
уларни ечиш имкониятлари берилиши ишчиларнинг эхтиёжларини 
яна хам юқори савияда қондириши мумкин. Учинчи тур расмий 
гуруҳ-қўмита-пастда кўриб ўтилади.
Барча буйруқ берувчи ва ишчи гуруҳлари қўмиталари якка 
бутун жамоа каби самарали ишлаши керак. Лекин, кейинчалик биз 
жамоадаги алохида шаҳс фаолиятига таъсир этувчи омилларини 
кўриб ўтамиз. Афсуски, бу гурухларнинг раҳбарлари баъзан умумий 
мақсадга эришиш учун ўзининг шахсий хиссасини қўшишни ўзининг 
мажбурияти деб қарамайди. Қиш мавсумида ишчи гурухлар ва 
умумий вазифалар ёмон бошқарилиши, халокатга (ёки халокат 
чегарасига) олиб келиши масаласи мухокамасида қуйидагилар айтиб 
ўтилган:
Авиалайнернинг учувчи бўлинмасида ўтирганлар фаолиятига 
доим яна хам самарали мақсадли ахамият касб этади. Шахсий тартиб 
бир маромда ишлаши шарт. Бошқача қилиб айтганда, у хар бир аъзо 
фаолиятидан кўра яхшироқ фаолият юргазиши керак. Айниқса йирик 
авиайўлларида яхши ҳамкорликка эришиш қийин. Чунки учувчилар 
ва иккинчи даражали учувчилар (учишга) кўплиги унвонларидан 

---

159 
келиб чиқиб учишни бошқаришга харакат қилишади. Шунинг учун 
улар кўпинча бир-бирлари билан хеч қачон кўришмаган хамкасблари 
билан учрашади. Худди шундай вазият ўзаро ўйнамаган 
футболчилардан терма жамоа шакиллантиришда вужудга келиши 
мумин. Ўйинчиларни футбол ўйинида юқори махоратга эга бўлишига 
қарамасдан, улар бир–бирларининг имкониятларини билмаслиги 
учун қийинчиликларни хис этишади.
Энди ташкилотдаги хар бир расмий гуруҳни самарали 
бошқариш қанчалик мухим ахамият касб этишини исботлашга ҳожат 
қолмади. Бу ўзаро алоқадор гурухлар ташкилотни янада тизим 
сифатида ташкил қилади. Ташкилот таркиб бўлимлари бир-
бирларининг фаолиятини таъминлаб туриш тарзида вазифа 
юклатилгандагина ўзининг глобал масаласини самарали бажариши 
мумкин. Бундан ташқари гуруҳ алохида шахсларнинг хулқ- атворига 
таъсир кўрсатади. Шу йўсинда раҳбарнинг гуруҳ ва унинг 
самарадорларига бошлиқ омилларнинг тушуниши даражаси гурухни 
самарали бошқариш санъатини белгилаб беради ва у шу билан 
ташкилотни ишлаб чиқариш хажмини оширади.
Расмий бўлмаган ташкилотлар раҳбарият хоҳиши асосида 
ташкил этилмаган бўлсада, улар кучли куч бўлиб, ташкилотдаги 
асосий бўлиши ва раҳбарият хатти- харакатларини йўққа чиқариши 
мумкин. Бундан ташқари норасмий ругуҳлар бир-бирга ўтиши 
хусусиятга эга. Баъзи бир раҳбарлар ўзлари бир ёки бир неча шундай 
норасмий ташкилотларга алоқадорлигини кўпинча англашмайди. 
Норасмий гурухларни ўрганишни бошлаш Элтон Мейо томонидан 
ўтказилган тажрибалар тўпламига асос солади. Бу тажрибалар 
камчиликларга эга бўлсада раҳбарларнинг Форд таъсиридаги 
ташкилотни ишлаб чиқариш жараёнлари ўзгариш омилларини 
тушунишга таъсир кўрсатади. Биз олдин кўриб ўтган баўлсак-да, 
норасмий ташкилотлар табиатни чуқурроқ ўргаанишдан аввал 
буларга яна тўхталиб ўтамиз.