Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги олий таълимнинг

11.3. Стресс холатини (руҳий зарбани) бошқариш 
Кўпчилик раҳбарларни қўл остида ишловчилар соғлиғига зарар 
келтириш, оилаларда рухий тушкунлик холати вужудга келган 
шароитда уларга рахм-шавқат қилишда айблайдилар. Лекин 
тадқиқотлар натижаси бундай қарашлар нотўғри эканлигини намоён 
қилмоқда: раҳбар, баъзи тадқиқотчилар оилани қўллаб-қувватлаш 
вазиятни мушкуллаштиради. Чунки оилавий низода бирор томон 
тараф бўлиш, ёки уни оқлаш зиддият кучайишига олиб келади деб 
ҳисоблайдилар, деб таъкидласаларда ходимларни рухий тушкунлик 
даврида қўллаб қувватлаш лозим. Хатто энг намунали оила ҳам ишда 
олинган рухий зарбани бартараф қилолмайди, раҳбарнинг эса бунга 
имконияти бор бўлади. Яхши раҳбар доимо ўз ходимлари ҳақида 
ғамхўрлик қилади, рухий зарбаларсиз унумли меҳнат учун шароит 
яратади, қўл остида ишловчилар аҳволидан доимо хабардор бўлади. 
У ходимлари вазифасини ўзи бажаришга ҳаракат қилмайди шу билан 
бирга уларга ўз вазифаларини ишониб топширади, мустақил 
ишлашларини билдириш учун ҳаракат қилади. Бундай раҳбар қорни 
оч кишига тайёр тутилган балиқ беришдан кўра, уни тутишни 
ўргатиш муҳимлигидан келиб чиқади. Ишончли раҳбар ўз қўл 
остидагиларни ортиқча муаммолардан холос этади. Тажрибали 
раҳбар ходимларини руҳий зарба натижасида келиб чиқувчи 
жисмоний ва рухий тушкунликдан химоя қила олади. Тадқиқотчилар 
кўпинча рухий зарба остида бўлувчи, лекин раҳбар қўллаб-
қувватловчи ходимлар бундай қўллаб-қувватламайдиган ходимларга 
нисбатан икки марта кам касалга чалинишларини кўрсатди. 
Шуниси қизиқарлики, ўз оиласи томонидан нисбатан кўпроқ 
қўллаб-қувватлаш ёмон деб ҳисобловчи ходимлар руҳий-зарба билан 
боғлиқ касалликларга кўпроқ чалинар эканлар. Бундай холат хатто 
юқори иш хақи ёки катта лавозимга эга бўлиш каби ижтимоий омил 
таъсирида бўлганлар орасида кузатилар экан. 
Рухий тушкунлик, зарба эхтимолини камайтирувчи омиллар 
қаторига овқатланиш тартибига риоя қилиш, жисмоний тарбия билан 
шуғулланиш каби омиллар ҳам киради. Қуйидаги жадвалда рухий 

---

133 
зарбага берилувчан ва унга берилмайдиган хаёт тарзи ўртасидаги 
фарқ кўрсатилган.