Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

 
4. Модель 
Тил бирлиги бўлган моделлар муайян қолип, лисоний (лингвистик) фор-
мула, тайёр қурилма, андаза сифатида тилга хослиги билан ажралиб туради.
Ушбу моделлар 

қолиплар асосида лексемалар бирикади, лексемалар ва 
морфемалар бирикади, сўз формалари, сўз бирикмалари, гап каби нутқ бир-
136
Қар:Ҳ.Неъматов,Р.Расулов. Ўша асар, 38-бет. 
137
Ҳ.Неъматов,Р.Расулов.Ўша асар, ўша бет. 
138
SH. Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o’ zbek tili. Т., 2006, 22-bet. 

---

198 
ликлари ҳосил бўлади. Аниғи, «тил бирлиги ҳисобланадиган моделларга, 
асосан, сўз ясалиши, сўз бирикмаси ва гап қурилишига оид бўлган мавҳум 
қолиплар, чизмалар киради».
139 
Демак, тил бирлиги бўлган моделлар турлича бўлиб, улар асосида юзага 
келган тил (нутқ) бирликларининг мазмун жиҳати ҳам турлича бўлади. Ма-
салан, сўз бирикмалари моделлари лексик-семантик босқичдаги номина-
циядан синтактик-коммуникатив босқичдаги номинацияни вужудга келти-
ради. Ўз навбатида гап модели эса бирламчи синтактик-коммуникатив но-
минацияни, яъни маълум воқеа ёки вазиятнинг мураккаб атамасини ҳосил 
қилади.
Масалан, [[от]+ [сифат]] гап модели маълум субъект ёки предметнинг 
бирор вазият билан боғлиқ ситуатив белгига эгалик ҳолати ҳақидаги фикрни 
англатишга хизмат қилади. Қиёсланг: 
Гул қизил, Осмон тиниқ, Чўл катта
каби. Демак, моделлар - қолиплар тил бирликларининг ўзаро бирикиш йўли, 
усулидир.
Хуллас, тил системаси фонема, морфема, лексема ва модель каби тилнинг 
систем характердаги ички турлича ярусларига (сатҳларига) оид бўлган руҳий 
– психик бирлик сифатида хотирада яшовчи ўзаро диалектик боғланган тил 
бирликларидан ташкил топади.
Тил имконият, нутқ эса воқелик-ушбу имкониятнинг намоён бўлиши 
экан, тил имконияти тил бирликлари орқали мавжуд экан, демак, имконият 
сифатида мавжуд бўлган тил бирликлари нутқда - нутқ бирлиги сифатида 
воқеланади, намоён бўлади. Негаки, воқелик имкониятнинг воқеланиши, 
моддий «қиёфаси»дир. Шунга кўра нутқ бирликлари бўлган товуш, сўз (сўз 
формаси), сўз бирикмаси ва гап каби ҳодисаларнинг ўзига хослиги, муҳим 
жиҳатлари нимада? деган саволнинг туғилиши табиийдир.