Ўзбекистон республикaси олий вa ўртa мaхсус тaълим вaзирлиги низомий номидaги

ADABIYOTLAR 
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktabrdagi “O‘zbekiston 
Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash 
to‘g‘risida”gi PF-5748 son Qarori.
2.
Moreva N.A. Sovremennaya texnologiya uchebnogo zanyatiya. M., 2007 
3.
Yeroshima V.I. Organizatsiya metodicheskoy slujbы v uchrejdeniyax 
professionalnogo obrazovaniya. «Innovatsii v obrazovanii»− 2010. − №5. 
 
 
 
 
 

---

61 
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR TARBIYASIDA 
O’YINCHOQLARNING AHAMIYATI. 
 
Sh.Doniyorova 
SamDU o’qituvchisi,
 M.Yusupova 
SamDU talabasi 
 
O'yinchoqlar bola tug'ilishining ilk kunlaridanoq uning doimiy hamrohidir. U 
kattalar tomonidan bolani ijtimoiy munosabatlarga kirishishga tayyorlash maqsadida 
maxsus yaratilgan. Yaxshi o'yinchoq bolani o’ziga jalb qiladi, uni o'ylashga undaydi, 
o’yinchoqlar bilan bo’lgan munosabati orqali o’z ichki kechinmalarini atrofdagilarga 
namoyon qiladi. 
O'yinchoq bolaning shaxsiyatini rivojlantirishda muhim o’rin egallaydi. Psixolog 
va o'qituvchilarning ko'plab tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, o'yinchoqlar doimo 
psixikani rivojlantirishning samarali vositasi bo'lib kelgan va xalq pedagogikasida 
ijtimoiy tarbiya va bolani kattalar hayoti bilan tanishtirish uchun keng qo'llanilgan. 
Mashhur psixolog G.A.O‘runtayeva aytganidek, kattalarning asosiy vazifasi 
bolani o‘yinchoqlar bilan harakat qilishga o‘rgatishdir. Buning uchun o'qituvchi 
o'yinchoqdan psixologik-pedagogik ish vositasi sifatida foydalanishni bilishi kerak. 
Ikki yoshga kelib, u obyektlarni boshqarish qobiliyatini mukammal egallaydi, ulardan 
qanday foydalanishni biladi. Bola alohida hikoyalarni o'ynaydi: mushukni boqish, 
qo'g'irchoqni kiyintirish, kichkina mashinada kublarni tashish va boshqalar. O’yinchoq 
o’ynayotganda bolalar atrofdagi dunyoni anglaydilar , turli xil obrazlarga kirgan 
holatda o’zlarini go’yoki kattalar o’rnida tasavvur qiladilar. Bolalar o’yinchoqlar
orqali o’z hayotida ko’rayotgan kichik, kichik voqealarni o’zining yosh bolacha 
ongiga sig’dirishga harakat qiladi va keyin ularni rolga kirgan holatda ijro qilib beradi.
K.D.Ushinskiy birinchilardan bo'lib o'yinchoq bolaning his-tuyg'ularini 
tarbiyalashning o'ziga xos maktabi ekanligiga e'tibor qaratdi. "Bola o'yinchoqlariga 
chin dildan bog'lanadi, ularni iliq va mehribon sevadi va ulardagi go'zallikni emas, 
balki o'zi ularga bog'langan tasavvurning rasmlarini sevadi." Ushinskiy shuningdek, 
bola o'yinida qanday taassurotlar aks etishi, unda o'yinchoqlar qanday ishlatilishi, inson 
rivojlanishining xarakteri va yo'nalishi shakllanishini ta'kidladi. N.K. Krupskaya 
o'yinchoqlarning bolalarni atrofdagi voqelik bilan tanishtirish, ular uchun ahamiyati 

---

62 
haqida yozgan. Mendzheritskaya D.V. o'yinchoqlarni o'rganish sohasidagi taniqli 
o'qituvchi, o'yinchoq bolalarni mehnatga qiziqishlarini tarbiyalashga yordam beradi, 
qiziquvchanlik va qiziquvchanlikni shakllantirishga yordam beradi deb hisoblaydi.
O’yinchoq bu o’yin va boshqa hayotiy maqsadlar uchun mo’ljallangan maxsus 
buyum. O’yinchoq bolalarga atrofdagi aniq haqiqatni o’rganishga yordam beradi. 
Kichkintoyga obyektlarning rangini, hajmini,ularning materiallarini va boshqalarni 
farqlash qobilyatini rivojlantiradigan o’yinchoq kerak. 
O’yinchoqlarning turlari, tabiati, mazmuni va dizayni bolalarning yoshiga qarab 
ularning taraqqiyoti va qiziqishlarini hisobga olgan holda aniq ta’lim vazifalari 
belgilanadi. O’yinchoqlarga malum bir pedagogik, estetik, gigeinik, texnik va iqtisodiy 
talablar qo’yiladi. Bolamiz uchun olayotgan o’yichog’imiz albatta ushbu talablarga 
to’liq mos bulishi kerak.Chunki o’yinchoq bola organizimiga salbiy tasir 
ko’rsatmasligi kerak. 
O'yinchoq bolani quvontiradi va xursand qiladi, atrof-muhitga ijobiy munosabatni 
uyg'otadi. O'yinchoqqa hamdardlik va mehr ham o'yinchoqda tasvirlangan narsalarga, 
odamlarga o'tkaziladi. Qo'g'irchoq bilan o'ynash bolalarda g'amxo'rlik, mehrli 
munosabat, ehtiyotkorlik va muloyimlikni uyg'otadi va ijobiy ahloqiy tajribalarni 
to'plashga yordam beradi. O'yinchoqni nafaqat o'yin -kulgi balki aqliy rivojlanish 
vositasi sifatida ham ko'rib, ularni ikkita katta guruhga ajratadi: 1) bolaning kognitiv 
rivojlanishiga 
qaratilgan 
o'yinchoqlar 
(shovqin-suron, 
uyali 
qo'g'irchoqlar, 
piramidalar, o'yinchoqlar-insoniyat madaniyatining haqiqiy obyektlari, asboblar); 2) 
bolaning shaxsiyatining ahloqiy sohasiga ta'sir etuvchi o'yinchoqlar (qo'g'irchoqlar, 
yumshoq o'yinchoqlar - quyon, maymun, it va boshqalar ). 
Bolaning kognitiv rivojlanishiga qaratilgan o'yinchoqlar orasida, birinchi 
navbatda, uning hulq -atvori, uning manipulyatsiyasi mazmunini aniqlaydigan 
shovqinlarni chiqarish kerak. Bola ko'zlari oldida qo’yilgan o'yinchoqlarni diqqat bilan 
tekshiradi, bu uning idrokini mashq qiladi (shakl va ranglarning izi bor, yangisiga 
yo'nalish paydo bo'ladi, afzallik paydo bo'ladi). Bolaligidanoq bola didaktik 
o'yinchoqlarni oladi, ular yordamida bolalar narsalarning ranglarini, shakllarini, 
o'lchamlarini farqlashni, taqqoslashni, nomlashni o'rganadi. Bu guruhga xalq 

---

63 
o'yinchoqlari: piyola, to'p va tuxumli tovoqlar, har xil mayda –chuyda o'yinchoqlar, 
qo'g'irchoqlar, piramidalar kiradi. Bu o'yinchoqlarning barchasi so'nggi yillarda tashqi 
qiyofasini tubdan o'zgartirdi. Masalan, o'yinchoqlar turli shakllarga ega: geometrik 
shakllar, meva va sabzavotlar, turli hayvonlarning konturlari. Rossiyaning 
qo'g'irchoqlari ranglarini va naqshlarini bir necha bor o'zgartirdi. Ammo, bu 
o'zgarishlarga qaramay, bu o'yinchoqlarning tarbiyaviy vazifasi o'zgarishsiz qoldi. Rus 
matryoshkasini o'qituvchilar haligacha klassik didaktik material deb bilishadi. Uning 
yordami bilan bolani balandligi, kengligi, hajmi, rangi bo'yicha narsalarni 
solishtirishga o'rgatish mumkin. 
O'yinchoqlar tasnifi.
O’yinchoqlar umumiy jihatdan quyidagicha bo’linadi: 
1. Musiqiy o'yinchoqlar.
2. Sport o'yinchoqlari.
3. Qiziqarli o'yinchoqlar.
4.Harakatli o’yinchoqlar. 
5.Qurish yasashga oid o’yinchoqlar.
O’yinchoqlar sifati, tayyorlik darjasi, nimadan tayyorlanganligi, hajmi, holati, 
xususiyatlariga ko’ra quyidagi turlarga ajratiladi: 
1-Sifatiga qarab o’yinchoqlar: 1).sifatli o’yinchoqlar(ishlatishga yaroqli tabiy 
mahsulotlardan tayyorlangan). 2).sifatsiz o’yinchoqlar (ishlatishga yaroqsiz, bola 
uchun zararli) .
2- Tayyorlik darajasiga qarab o'yinchoqlar: 1).Tayyor o’yinchoqlar. 2). Olib 
tashlanadigan qismlar va detallardan iborat o’yinchoqlar. 3). Uy o'yinchoqlari uchun 
bo'sh va yarim tayyor mahsulotlar. 4). Uy qurilishi o'yinchoqlar yaratish uchun turli 
materiallar to'plami.
3-Nimadan tayyorlanganligi bo'yicha o'yinchoqlar: 1). Yog'och o’yinchoqlar.
2). Plastik o’yinchoqlar. 3). Metall o’yinchoqlar. 4). Matodan, shu jumladan 
to'ldirilgan o'yinchoqlar. 5). Kauchuk o’yinchoqlar. 6). Qog'oz va karton o’yinchoqlar.
7). Keramika o’yinchoqlar, chinni va fayans o’yinchoqlar. 8). Yog'och material 
o’yinchoqlar, papier-mache o’yinchoqlar.

---

64 
4-Hajmiga ko’ra o'yinchoqlar: 1). Kichik o’yinchoqlar (o'lchamlari 3 dan 10 sm 
gacha). 2). O'rta o’yinchoqlar (o'lchamlari 10 dan 50 sm gacha). 3). Katta o'lchamli 
o’yinchoqlar (har xil yoshdagi bolalarning o'sishiga mutanosib). 
5- Funktsional xususiyatlari bo'yicha o’yinchoqlar:
1). Oddiy, harakatlanuvchi qismlar yo'q o’yinchoqlar. 
2). Harakatlanuvchi qismlari bor o’yinchoqlar, mexanik (shu jumladan o'rash va 
inert mexanizmlar). 
3). Shlangi o’yinchoqlar. 
4). Pnevmatik o’yinchoqlar. 
5). Magnitli o’yinchoqlar.
O’yinchoqlarni bolalar yoshiga moslab tug’ri tanlay olishimiz kerak.O’yinchoq 
o’ynagan bola o’ynayotgan o’yinchog’idan o’zi uchun nimadir bir kerakli yang narsa 
ola olishi kerak.Demak o’yinchoqlar bola uchun faqatgina oddiy ovunchog’i bulibgina 
qolmay unga tarbiyaviy jihatdan o’rnak bo’la olishi kerak.